• Гідрологія і Гідрометрія
• Господарське право
• Економіка будівництва
• Економіка природокористування
• Економічна теорія
• Земельне право
• Історія України
• Кримінально виконавче право
• Медична радіологія
• Методи аналізу
• Міжнародне приватне право
• Міжнародний маркетинг
• Основи екології
• Предмет Політологія
• Соціальне страхування
• Технічні засоби організації дорожнього руху
• Товарознавство продовольчих товарів

Тлумачний словник
Авто
Автоматизація
Архітектура
Астрономія
Аудит
Біологія
Будівництво
Бухгалтерія
Винахідництво
Виробництво
Військова справа
Генетика
Географія
Геологія
Господарство
Держава
Дім
Екологія
Економетрика
Економіка
Електроніка
Журналістика та ЗМІ
Зв'язок
Іноземні мови
Інформатика
Історія
Комп'ютери
Креслення
Кулінарія
Культура
Лексикологія
Література
Логіка
Маркетинг
Математика
Машинобудування
Медицина
Менеджмент
Метали і Зварювання
Механіка
Мистецтво
Музика
Населення
Освіта
Охорона безпеки життя
Охорона Праці
Педагогіка
Політика
Право
Програмування
Промисловість
Психологія
Радіо
Регилия
Соціологія
Спорт
Стандартизація
Технології
Торгівля
Туризм
Фізика
Фізіологія
Філософія
Фінанси
Хімія
Юриспунденкция

Myradowa G.B, Esenowa O.J., 2 страница

Syýasy gatnaşyklary öwrenmekde ulanylýan metodlaryň ikinji topary barada bir-iki agyz söz. Bulara barlag we sintez, induksiýa we deduksiýa, abstrakt we akyl ýetiriş usuly, modelleşdirmek, matematika, kibernetika we başga şuňa meňzeş metodlar girýär. Bular hakda aýratyn gürrüň edip oturmagyň hajaty ýok, sebäbi olar diňe syýasaty öwrenmegiň metodlary däldir, eýsem ylymlaryň umumy metodlarydyr.

Syýasaty öwrenişde ulanylýan metodlaryň üçnji topary empiriki-sosiologik metodlardyr. Olar konkret sosiologiýadan, kibernetikadan we başga ylymlardan alnan metodlardyr. Özlerem tejribede maglumatlaryny ýygnamak bilen baglydyr. Bulara statistika maglumatlaryň peýdalanyşy, dürli resminamalaryň barlag edilişi, anketalar arkaly sorag-jogap geçirilişi, laboratoriýa tejribeleriň guralyşy we başgalar girýärler. Görnüp durşy ýaly, syýasaty öwreniş bu metodlary aktiw ulanýan hem bolsa, olar onuň özboluşlylygyny görkezýän metodlar däldir.

2-nji tema: Syýasy häkimiýet, onuň sosial komponentleri

we amala aşyrylyşy. – 4 sagat

MEÝILNAMA

1. Syýasy häkimiýetiň düýp manysy. Syýasy häkimiýetiň gurluşy. Syýasy häkimiýetiň funksiýalary. Syýasy häkimiýetiň görnüşlere bölünişi. Häkimiýet we jemgyýetçilik bähbitleri.

2. Syýasy häkimiýetiň sosial komponentleri.

3. Syýasy liderlik problemasy.

4. Agram salyş toparlary, olaryň syýasy kararlaryň kabul ediliş we durmuşa geçiriliş prosesine täsiri.

1. Syýasy häkimiýetiň düýp manysy. Syýasy häkimiýetiň gurluşy. Syýasy häkimiýetiň funksiýalary. Syýasy häkimiýetiň görnüşlere bölünişi. Häkimiýet we jemgyýetçilik bähbitleri.

Häkimiýetiň düýp mazmuny kesgitlemek boýunça dürli nukdaý nazarlar bar.

Birinji garaýşa laýyklykda häkimiýetiň direktiw (görkezmeleýin, görkeziji) mazmuny esasy hasaplanýar. Häkimiýet direktiwalary, buýruklary ýerine ýetirmegi üpjün edýän agalyk hökmünde öňe çykýar. Bu ýagdaýda häkimiýete bir adamyň ýa-da toparyň dürli usullar (täsir, awtoritet, kanun, gös-göni zorluk, sütem) arkaly öz erkini amala aşyrmaga ukyby we mümkinçilikleri hökmünde düşünilýär.

İkinji. Funksional mazmuna görä häkimiýet subýektleriň arasyndaky gatnaşyklary, olaryň özara baglanyşyklaryny, kommunikasiýalary öz içine alýar.

Üçünji anarhistik konsepsiýa. Anarhistler döwlet häkimiýetini halky ezmegiň, gulçylyga salmagyň, gulçulykly boýun egijiligi kanunlaşdyrmagyň guraly hasaplaýarlar. Şonuň üçin-de, olaryň baş şygary döwletiň ähli görnüşini ýykmak, buržuaz siwilizasiýasyny ýok etmek, adamlaryň arasyndaky gatnaşyklary ylalaşyklaryň, bileleşikleriň kömegi aşakdan ýokara çenli erkin guramak bolup durýar.

Dördünji konsepsiýa dörediji (sozidatelnaýa) häkimiýet barada pikir ýöredýär. Häkimiýete dörediji başlangyç hökmünde garalýar. Bu ýerde häkimeytiň manysy onuň öz hereket edýän sistemasyny optimal (amatly, oňaýly) ýagdaýa getirmäge, onuň guramaçylyk derejesini ýokarlandyrmaga bolan ukybyna syrykdyrylýar.

Şeýleikde, häimiýetiň mazmunyna bolan garaýyşlarda onda bar bolan içki gapma-garşýlyklar görünýär. Bir tarapdan, sazlaşyk, tertipleşdirmek, maksada laýyklyk, ikinji tarapdan bolsa, zorluk, mejbur etmeklik, erk öňe çykýar.

Döwlet häkimiýetiň yzygiderli ösmegi we kämilleşmegi ondaky bar bolan garşylyklary azaltmak, olary sazlaşdyrmagy başarmak bilen baglanyşyklydyr.

Häkimiýetiň başga-da konsepsiýalary bar. Ýöne olaryň ählisi mazmunlary boýunça ýokarkylaryň birine syrygýarlar.

Häkimiýete ýeke-täk we gutarnykly kesgitleme bermek örän kyn. Çünki her bir syýasaty öwreniş mekdebi bu meselä özüçe çemeleşýär.

Her niçik bolsa-da, biziň pikirimizçe, aşakdaky kesgitleme has kabul ederlikli görüňýär.

Häkimiýet, umumy manysynda, öz erkiňi amala aşyrmagyň, haýsydyr bir serişdeleriň (abraýyň, hukugyň, zorlugyň) kömegi bilen adamlaryň iş hereketlerine, özlerini alyp baryşlaryna kesgitleýji täsir etmegiň başarnyklaryndan we mümkinçiliklerinden ybarat syýasy, ykdysady, sosial we hukuk düşünjesidir.

Syýasy häkimiýetiň gurluşy.

İslendik häkimiýetiň güýji onuň gurluşyna we guramaçylyk derejesine baglydyr. Onuň hereket edişi a) özbaşdaklyk (suwerenitet) we b) kanunçylyk (legitimnost) prinsiplerine daýanýar.

Özbaşdaklyk prinsipini döwlet häimiýetiniň syýasy häkimiýetiniň baş, esasy zwenosynyň hökmirowanlygyny, agalygyny we garaşsyzlygyny aňladýar.

Legitimlik prinsipi bolsa häkimiýetiň kabul eden kararlarynyň kanunalaýyklygy we olaryň ilat tarapyndan ýerine ýetirilişiniň meýletinligi bilen baglanyşyklydyr.

Häkiýetiň gurluş düzümi

Syýasy häkimiýetiň 3 görnüşi mälimdir.

1. Totalitar häimiýet ýa-da režim (ikisi manydaş).Bu termin orta asyr latyn sözünden “totalis”, ýagny “tutuş, bitewi, doly” diýen manydan döräpdir. Bu termin bilen jemgyýetiň ähli ýaşaýyş iş sferalarynyň, her bir adamyň ýaşaýşynyň we işiniň gönüden-göni harby zorluk arkaly döwlet tarapyndan öräň berk görnüşde kadalaşdyrylmagy aňladylýar.

XX asyrda totalitarizm özboluşly, täze “diktatura” görnüşine eýe boldy. (Diktatura – latynça “çäklendirilmedik häkimiýet”).

2. Awtiritar häkimiýet.Bu görnüşde döwlet bilen şahsyýetiň arasyndaky gatnaşyklar, esasan, mejbur etmeklige daýanýar. Ol “Awtikratiýa” diýen grek sözünden emel gelip “bir adamyň çäklendirilmedik häkimiýetini” aňladýar.

Awtoritar häkimiýet totalitarizmden azda-käňde jemgyýetiň, adamlaryň pikirlerini aňlatmaga ýol berýänligi bilen tapawutlanýar.

3. Demokratik häimiýet.(“Demokratiýa” – grek sözünden (“demos” – halk, “kratein” – höküm sürmek) bolup “halk häimiýeti” diýen manyny berýär). Bu görnüş syýasy režimiň örän çylşyrymly tipidir. Demokratiýa azyndan 3 hili düşündirilýär.

1) Jemgyýetçilik sistemasy hökmünde. Bu ýerde her bir adamyň durmuşynda we işinde meýletinliginiň doly berjaý edilýändigi göz öňünde tutulýar.

2) Döwlet dolandyryş görnüşi hökmünde, demokratiýa ähli raýatlaryň häkimiýet babatynda deň hukuklydygyny aňladýar.

3) Demokratiýa, umuman, jemgyýetçilik gurluşynyň ideal modeli (şekili) hökmünde. Şeýle jemgyýetde azatlyk, deňhukuklylyk, adam hukuklary iň ýokary gymmatlyklar hasaplanýar.

2. Syýasy häkimiýetiň sosial komponentleri.

Tebigaty, gelip çykyşy boýunça häkimiýet sosial hadysadyr. Dogrudan hem, häkimiýeti jemgyýetsiz, ýagny sosial komponentleriň ýoklugynda göz öňüne hetirip bolmaz.

Sosial durmuşda häkimiýet mehanizmleriniň zerurlygy birnäçe sebäp bilen döreýär. Munuň özi, ozaly bilen, hemmeler üçin umumy özüňi alyp baryş düzgünlerini döretmek arkaly adamlaryň arasyndaky özara gatnaşyklara, maksadalaýyklyk, göwnejaýlyk, paýhaslylyk we guramaçylyklylyk ýaly prinsipleriň möhümligidir. Galyberse-de, häimiýet sosial gatnaşyklary (adamlaryň, olaryň dürli toparlarynyň arasyndaky gatnaşyklary), käbir ýagdaýlarda gabat gelmeýän bähbitleri we talaplary sazlaşdyrmagyň obýektiw zerurlygyny göz öňünde tutýar. Şeýle pursatda, adatça, häimiýet mejbur etmek usulyny ulanmaly bolýar.

Adamlar bäbitleri, talaplary, dünýägaraýşy, ukyp derejeleri boýunça biri-birlerinden tapawutlanýarlar. Tebigy we sosial deňsizlik bähbitleriň çaknyşygyny döredýär. Şeýle pursatda, häkimiýetsiz jemgyýet ýaşap bilmeýär. Häkimiýet gapma-garşylyklary, bähbitleriň gabat gelmezliklerini sazlaşdyrmak üçin dürli usullary peýdalanýar. Ynha, şu funksiýa hem häkimiýetiň sosial mazmunyny kesgitleýär.

Sosial gatnaşyklary sazlaşdyrmakda düsli usullaryň ulanylýandygyny ýatlapdyk. Nädogry, özüni aklamaýan usullar jemgyýetde dartgynlygy artdyrýar.

Paýhasly, ylmy garaýyşlara esaslanýan usullar ulanyldanda jemgyýet gülläp ösýär we berkeýär.

Diýmek, häkimiýetiň sosial mazmuny ony amala aşyrýanlaryň peýdalanýan usullaryna we serişdelerine baglylykda dürli-dürli bolýar.

Ynha şu ýagdaý hem bizi syýasy liderlik meselesine getirýär

3. Syýasy liderlik problemasy.

“Lider” – iňlisçe “ýol görkeziji”.

Lider – guramanyň, toparyň, jemgyýetiň täsirli, abraýly agzasy bolmak bilen sosial-jemgyýetçilik proseslerde örän ämiýetli rol oýnaýar.

Liderlik, häkimiýet ýaly, başga adamlara täsir etmegi aňladýar. Liderligiň 3 aýratynlygy bar.

1. Lideriň täsiri hemişe, yzyguderli bolmalydyr.

2. Onuň täsiri tutuş topara, gurama, jemgyýete niýetlenip amala aşyrylmalydyr.

3. Syýasy lider täsirlilik meselende töweregindäkilerden tapawutlanmalydyr.

Şoňa görä-de, syýasy liderligi, aýratyn-da umumy milli syýasy lideri häkimiýetiň iň ýokary wekili, häkimiýetiň funksiýalarynyň ýerine ýetirilmeginde iň ähmiýetli we iň täsirli ornuň eýelenmegi hökmünde kesgitläp bolar.

Kim lider bolup bilýär? Bu barada birnäçe çemeleşme bar:

a) Lideriň häsiýet aýratynlyklary teoriýasy. Bu teoriýa liderlik sosial-psihologik fenomen (hadysa) hökmünde düşündirilýär, lidere mahsus onlarça sypat sanalýar (takt, degişme duýgusy, öňden görmek, özüne üns çekdirip bilmek, köpçülige ýaramak, öz üstüne jogapkärçilik almaga taýýarlyk ukyplary we elbetde, akyllylyk, maksada okgunlylyk we ş.m.)

b) Situasiýalaýyn konsepsiýa. Oňa laýyklykda her bir aýratyn alnan situasiýa lideri öňe çykaryp bilýär.

c) Lideriň yzyna düşýänleriň kesgitleýji roly hakda teoriýa. Bu teoriýa boýunça lideri toparyň özi saýlaýar we lider hemişe toparyň islegine laýyklykda hereket edýär.

Syýasy liderler, şübhesiz, adamlaryň uly toparlarynyň bähbitlerini aňlatmak bilen wakalaryň gidişine örän uly täsir edýärler.

4. Agram salyş toparlary, olaryň syýasy kararlaryň kabul ediliş we durmuşa geçiriliş prosesine täsiri.

Agram salyş toparlaryna häkimiýete golaý, abraýly, syýasy ösüşe, kabul edilýän kararlara öz täsirini ýetirip bilýän adamlar girýärler.

Olar aşakdaky funksiýalary ýerine ýetirýärler:

- Syýasy häsiýetlerde dürli sosial toparlaryň bähbitlerini öwrenmekç seljermek we öz pozisiýalaryny kesgitlemek;

- Syýasy ideologiýalaryň, maksatnamalaryň işlenip düzüliş prisesinde wekilçilik edýän toparynyň bähbitlerini öňe sürmek;

- Syýasy niýetleri, ýagny, ýurduň ykdysady-syýasy ösüşiniň strategiýasyny amala aşyrmak üçin mehanizmleri doretmek.

Şeýle toparlar täze syýasy liderleriň emele geliş prosesine hem gözegçilik edýärler.

Agram salyş topary, munuň özi, jemgyýetiň syýasy durmuşynda önde baryjy rol oýnaýan adamlaryň uly bolmadyk toparydyr.

Bu toparlaryň ol ýa-da başga bir jemgyýetde tutýan ornuny şol jemgyýetiň ösüş derejesi bilen kesgitlemek mümkin. Çünki, agram salyş toparlarynyň işine dürli şertlerde baha bermek mümkin.

Haçan-da, agram salyş toparlarynyň işi ýurduň položitel ösüşine, tutuş jemgyýetiň bähbitlerine gönükdirilende netije hem oňat bolýar.

Tersine, toparyň işi çäkli bolanda, şahsy ýa-da ownuk toparlaýyn bähbitlerinden ýokarda goýlanda netije hem pes bolýar. Şeýle çemeleşme uzak wagtlaýyn dowam edende, şol jemgyýetiň ýa-da döwletiň örän gowşamagy, hatda syýasy arenadan gitmegi mümkindir.

3-nji tema: Syýasy sistema we syýasy düzgünler. – 4 sagat

MEÝILNAMA

1. Syýasy sistema düşünjesi we onuň gurluşy.

2. Jemgyýetiň syýasy sistemasynyň ýerine ýetirýän işi.

3. Jemgyýetiň syýasy sistemasynyň görnüşleri. Syýasy režimler.

4. Türkmenistanyň syýasy sistemasy we onuň aýratynlyklary.

1. Syýasy sistema düşünjesi we onuň gurluşy.

Syýasat hakyndaky düşünjäniň gözbaşy gadymyýetden gaýdýan bolsa-da, ol tä XX asyryň ortalaryna çenli syýsy sistema teoriýasy formasyna eýe bolup bilmändir. Syýasy sistema teoriýa hökmünde ol diňe XX asyryň 50-60-njy ýyllarynda ýeterlik derejede esaslandyrylýar we giňden ýaýradylýar. Bu düşünjäniň politologik sözlük düzümine ornasdyrylmagy şol wagta çenli syýasata umuman dar empriki çemeleşilmegi netijesinde dörän reaksiýa bolup, oňa poltologlaryň tutuş sistemalaýyn akyl ýetirmeklige tarap eden ymtylyşyny aňladýar.

Politologiýanyň özbaşdak ylym hökmünde ykrar edilmegi netiejsinde bu ugurda dürli syýasy guramala degişli köp sanly ylmy barlaglar amala aşyryldy. Şol barlaglar netijesinde aýry-aýry syýasy institutlar we guramalar hakynda maglumat berýän birgiden informasiýa toplandy. Bu bolsa, öz nobatynda, şol informasiýany belli bir sistema salmak zerurlygy, jemgyýetiň syýasy durmuşyny tutuşlaýyn göz öňüne getirmegiň teoretiki esasy bolup durýan sistemany döretmek zerurlygyny ýuze çykardy. Şeýlelikde, syýasy sistemalar teoriýasyny ylmy esasda işläp düzmek üçin zerur bolan esasy deslapky şert emele geldi. Ýokarda aýdylanlar syýasy sistemalar teoriýasynyň emele gelmeginiň hut syýasy ylmyň ösüş logikasy bilen gös-göni baglanyşyklydygyna şaýatlyk edýär.

Jemgyýetiň syýasy durmuşyna sistemalaýyn çemeleşmek problemasynyň ösmegine nemes biology L. Fon Bertalfiniň biologiýa we umumy sistemalar teoriýasy ep-esli derejede itergi beripdir. Edil şonuň ýaly ugur Talkotta Parsonsyň sosial sistemalar teoriýasynda-da öz beýanyny tapypdyr. Emma syýasy sistemalar teoriýasyny jikme-jik hem-de ylmy esasda işläp düzmeklik amerikan syýasatçylary Dewid Iston bilen Gabriel Almond tarapyndan amala aşyrylypdyr. Şoňa görä-de, olar syýasy sistemalar teoriýasynyň ähliumumy ykrar edilen esaslandyryjylary hasap edilýär.

Jemgyýetiň durmuşynda özleriniň ýerine ýetirýän funksiýalary boýunça biri-birinden tapawutlanýän ruhy sistema ýaly bütinleý özbaşdak sistemalaryň bardygyny-da syýasatçylar nygtaýarlar. Syýasy sistemalar teoriýasy, hemme beýleki ylymlarda bolşy ýaly, jemgyýetiň sosial-syýasy, ykdysady gurluşynyň hasiýetine laýyklykda birsyhly ösdürilýär, barha käilleşdirilýär. Şunda esasy üns jemgyýetiň syýasy ösüş problemalaryny öwrenmeklige, onuň kämilleşmegine, funksiýalarynyň giňelmegine we olary sistemanyň ösüş derejesi bilen baglanyşdyrmaklyga gönükdirilýär.

Jemgyýetiň syýasy sistemasynyň teoretiki aspektleriniň arasynda onuň mazmuny hakyndaky mesele aýratyn orun tutýar. Çünki şu meseläni ylmy esasda çözmekden syýasy sistemalaryň tipleri, kalssifikasiýasy, funksiýalry we strukturasy hakyndaky meseleler barada doly we dogry düşünje almak aňsat däldir. Şeýle bolansoň, soňky wagtlarda bu meseläniň jemgyýetçilik-syýäsy ylymlaryň dürli hünärdäki alymlarynyň ünsüni özüne çekendigi tötänden däldir. Netijede, häzir syýasat baradaky ylymda jemgyýetiň syýasy sistemasy düşünjesine berlen kesgitlemäniň birnäçe warianty dowam edýär.

Jemgyýetiň syýasy sistemasy – munuň özi ýurduň syýasy durmuşyna gatnaşýan döwlet, partiýa we jemgyýetçilik organlarynyň we guramalarynyň, şol jemgyýetde dowam edýän kadalaryň we gatnaşyklaryň jemidir. Şolaryň kömegi bilen ýurtda syýasy häkimiýet amala aşyrylýar. Başgaça aýdylanda, jemgyýetiň syýasy sistemasy ýurtda syýasy häkimiýeti amal aşyrmagyň işçi güýji diýilýar. Syýasy sistema häkimiýetiň hereket ediş we ýaşaýyş usulydyr, ýagny onuň jemgyýetiň durmuşynda hakyky görnüşde ýüze çykmasydyr.

İslendik her bir syýasy sistemanyň ykdysady esasynda hojalygyň köp ukladlylygy, eýeçiliň köp dürli formasy durýär. Onuň sosial esasynda bolsa ýurduň synplaryndan, sosial toparlaryndan, milletlerden we halkyýetlerden ybarat bolan halky durýar. Ruhy babatda syýasy sistema umumyadamzat gymmatlyklaryna esaslanýar. Emma şunda halkyň syýasy medeniýetiniň, onuň ahlak kadalaryny berjaý ediş derejesiniň uly orun tutýandygy düşnüklidir.

Jemgyýetiň syýasy sistemasynda döwlet esasy orun tutýar. Emma şeýle-de bolsa, syýasy sistemany diňe döwlete syrykdyrmak bolmaz. Çünki jemgyýetiň syýasy sistemasy diýen düşünjäniň manysy döwlet diýen düşünjeden has giňdir. Diýmek, ýokarda bellenişi ýaly, syýasy sistemanyň düzümine döwletden başga-da ýurtda dowam edýän hemme syýasy partiýalar, jemgyýetçilik guramalary, döredijilik birleşmeleri we birleşikleri, jemgyýetçilik hereketleri we ş.m. girýär. Ýurduň syýasy durmuşyna gatnaşyş derejesine laýyklykda ýokarda agzalyp geçilen guramalar we organlar askdaky esasy toparlar bölünýär:

Hakyky syýasy hasiýetde bolan guramalar we organlar. Bu topara döwlet, hemme syýasy partiýalar we jemgyýetçilik guramalarynyň käbirleri degişlidir. Olaryň hasiýetli sypaty syýasat bilen gös-göni baglanyşykly bolmaklaryndan we syýasata güýçli täsir ýetirmäge ukyply bolmaklaryndan ybaratdyr. Syýasy maksada ýetmek olaryň döredilmeginiň we alyp barýan işiniň gös-göni wezipesidir.

Hakyky syýasy häsiýetde bolmadyk organlar we gurmalar. Bu topara gös-göni syýasy maksatlar üçin däl-de, ykdysady ýa-da başga sebäplere görä döreýän we ösýän organlar we guramalar degişlidir. Kärdeşler arkalaşyklary we başga-da birentek guramalary hut şeýle guramalaryň hataryna goşmak bolar. Bular hakyky häsiýetli organlardan we guramalardan tapawutlylykda, gös-göni syýasy maksatlary hiç haçan öz öňünde goýmaýar. Olar öz işini jemgyýet durmuşynyň syýasy sferasynda däl-de, önümçilik, sosial-drumuş, medeni sferalarynda amala aşyrýarlar. Olar syýasy maksatlar üçin döwlet häkimiýetine täsir etjek bolmaýarlar. Syýasy elementleri olaryň işinde az-kem bolsa-da, ol şol guramanyň işinde uly orun tutmaýar. Olar üçin syýasy işiň aýgytlaýjy ähmiýeti ýokdur.

Переглядів: 1735