• Гідрологія і Гідрометрія
• Господарське право
• Економіка будівництва
• Економіка природокористування
• Економічна теорія
• Земельне право
• Історія України
• Кримінально виконавче право
• Медична радіологія
• Методи аналізу
• Міжнародне приватне право
• Міжнародний маркетинг
• Основи екології
• Предмет Політологія
• Соціальне страхування
• Технічні засоби організації дорожнього руху
• Товарознавство продовольчих товарів

воздуха

Для преподавателей

1. Анцупов А. Я., Шипилов А. И. Словарь конфликтолога. – СПб.: Питер, 2007. – 528 с.

2. Большая энциклопедия психологических тестов. – М.: Эксмо, 2009 – 416 с.

3. Гамезо М.В., Домашенко И.А. Атлас по психологии. Информационно-методическое пособие по курсу «Психология человека». – М., Издательство: «Педагогическое общество России», 2008. – 276 с.

4. Каменская Е.М. Психология и этика делового общения. – Ростов- н/Д.: «Феникс», 2004. – 219 с.

5. Кирсанова М.В. Современное делопроизводство: Учеб. пособие. - М.: ИНФРА-М; Новосибирск: Сибирское соглашение, 2006. – 85 с.

6. Кукушин В.С. Психология делового общения. – Ростов- н/Д.: «Феникс», 2010. – 364 с.

7. Психология и этика делового общения. / под ред. Лаврененко В.Н. – М.: Юнити-Дана, 2005. — 415 с

8. Пугачев В.П. Тесты, деловые игры, тренинги в управлении персоналом. – М.: Аспект Пресс, 2003. – 285 с.

9. Руденко А.М., Довгалёва М.А. Психология социально-культурного сервиса и туризма. – Ростов-н/Д.: «Феникс», 2008. – 256 с.

10. Светлов В. А., Семенов В. А. Конфликтология. – СПб.: Питер, 2011. – 350 с.

11. Смирнова Е.Е. Психология общения – СПб.: КАРО, 2005. – 336 с.

12. Солякин А.В., Богатырева Н.А. Деловое общение: конспект лекций– М.: «Приор-издат», 2005. – 144 с.

13. Сорокина А.В. Основы делового общения. – Ростов- н/Д.: «Феникс», 2004. – 224 с.

14. Соснин В.А., Красникова Е.А. Социальная психология. Учебник (ГРИФ). – 2-ое изд. – М.: ФОРУМ: ИНФРА-М, 2010. – 336 с.

15. Шепель В.М. Имиджелогия. Секреты личного обаяния. – Ростов- н/Д.: «Феникс», 2005. – 480 с.

Для студентов

1. Гамезо М.В., Домашенко И.А. Атлас по психологии. Информационно-методическое пособие по курсу «Психология человека». – М., Издательство: «Педагогическое общество России», 2008. – 276 с.

2. Каменская Е.М. Психология и этика делового общения. – Ростов- н/Д.: «Феникс», 2004. – 219 с.

3. Кукушин В.С. Психология делового общения. – Ростов- н/Д.: «Феникс», 2010. – 364 с.

4. Руденко А.М., Довгалёва М.А. Психология социально-культурного сервиса и туризма. – Ростов-н/Д.: «Феникс», 2008. – 256 с.

5. Солякин А.В., Богатырева Н.А. Деловое общение: конспект лекций– М.: «Приор-издат», 2005. – 144 с.

6. Сорокина А.В. Основы делового общения. – Ростов- н/Д.: «Феникс», 2004. – 224 с.

Интернет- ресурсы:

1. «Библиотека психологической литературы» BOOKAP (Books of the psychology) [Электронный ресурс]. — Режим доступа: http://bookap.info; вход свободный.

2. «Библиотека учебной и научной литературы» [Электронный ресурс]. — Режим доступа: http://www.i-u.ru/biblio/default.aspx; вход свободный.

3. «Библиотека» сайта psychology.ru: Психология на русском языке [Электронный ресурс]. — Режим доступа: http://www.psychology.ru/Library; вход свободный.

4. «Стресс, управление стрессом, стресс-менеджмент» [Электронный ресурс]. — Режим доступа: http://www.no-stress.ru/; вход свободный.

5. Газета «Школьный психолог» Издательского дома «Первое сентября» [Электронный ресурс]. — Режим доступа: http://psy.1september.ru/; вход свободный.

6. Электронный журнал «Психология» PSYCHOLOGY.SU [Электронный ресурс]. — Режим доступа: http://www.psychology.su; вход свободный.

воздуха

1. Шымкент 11,4

2. Теміртау 9,3

3. Алматы 9,2 (2011 ж)

4. Тараз 7,6

5. Ақтөбе 7,6

6. Өскемен 7,2

7. Қарағанды 7,2

8. Жезқазған 7,0

9. Риддер 6,3

10. Астана 5,5

11. Атырау 5,0

12. Семей 4,5

13. Петропавловск 4,1

14. Костанай 3,1

15. Ақтау 3,0

16. Павлодар 2,5

17. Балқаш 2,1

18. Өзендердің ластану индексі, 2010 ж 2010

• Шу 2,65
• Сырдарья 2,48
• Іле 2,33
• Нұра 2,32
• Талас 1,65
• Есіл 1,58
• Тобыл 1,20
• Ертіс 1,01
• Жайық 0,92

Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының анықтауы бойынша, қоршаған орта ластануының 4 деңгейі ажыратылады: әсердің байқалмауы, тітіркену, созылмалы аурулар және жедел аурулар.

Экологиялық ахуал екі бастыфактордың (қоршаған ортаның ластануы және оның өздігінен тазаруы) ықпалымен қалыптасады. Бұл екі фактор да жыл мерзіміне және кеңістікке байланысты құбылмалы болып келеді. Ластану өндірістік-экономикалық жағдайларға (шаруашылықтың салалық құрылымы, өндіріс көлемі, көлік инфрақұрылымы, елді мекендердің орналасуы, тазартқыш құрылғылар және т.б.) байланысты болса, өздігінен тазару қоршаған ортадағы физикалық-географиялық жағдайларға (географиялық орны, атмосфералық циркуляция, климаттық жағдайлар, жер бедері, топырақ және өсімдік жамылғысы) байланысты болады.

Табиғи жағдайлар қоршаған ортаның ластануын азайтып немесе керісінше ұлғайтуы мүмкін. Мысалы, Ресейдегі алюминий және никель өндірісінің орталықтарының бірі Норильск қаласында ауаға шығарылатын зиянды ластағыштар мөлшері Ресей бойынша 1-орында, оның мөлшері Мончегорск қаласындағыдан 17 есе асып түседі. Соған қарамастан, Норильск ауасы Мончегорск ауасынан тазарақ болады. Өйткені бұл қалада күшті желдер жиі болғандықтан, ауаның өздігінен тазару қабілеті жоғары. Сол себепті қалаларды, соның ішінде өнеркәсіпті қалаларды жоспарлағанда, өндіріс орындарын орналастыруда географиялық факторларды ескеру аса қажет.

Ластану шығу тегі жағынан 1)табиғи жолмен (жанартау атқылауы, шаңды дауылдар, орман өрттері) 2) антропогендік болуы мүмкін. Қазіргі кезде адам әрекетінен табиғи процестердің қарқындауы байқалады: шөлейттену әсерінен құмды дауылдар болады, адамның әрекетінен көптеген алқапты қамтыған орман өрттері болуы мүмкін.

Ластаушы көздер орналасуына байланысты 1) тұрақты (өндіріс орындары) және 2) мобильдік (көлік құралдары) болуы мүмкін. Кеңістік қамтуынабайланысты ластанулар 3 топқа бөлінеді: 1) нүктелік (зауыт), 2) алаңдық (көмір карьері), 3) сызықтық (транспорт магистральдары).

Ластану мерзімінеқарай бастапқы (қоршаған ортаға тікелей түсуі) немесе екінші қайтара (қоршаған ортадлағы ластағыштардың өзара әрекеттесуі нәтижесінде) болуы мүмкін. Мысалы, су қоймаларына тыңайтқыштардың шамадан тыс түсуі нәтижесінде азот пен фосфор мөлшері артса, балдырлардың қаулап өсуі салдарынан биологиялық ластану болады.

Ластануды жаратылысы жағынан 4 негізгі топқа бөледі:

- Химиялық (газ, химиялық элементтер, түтін және т.б.)

- Физикалық (радиоактивті, электромагнитт, шу, жылу)

- Биологиялық (бактериологиялық, вирустық, арамшөптер және т.б.)

- Эстетикалық немесе визуалдық (табиғи ландшафтың күрт өзгеруі, қайталанбас табиғат көрінісінің бұзылуы, құрылыс және т.б.)

Экологиялық саясат дегеніміз – мемлекеттегі табиғат қорғау заңнамасы мен оған негізделген мақсатты әрекеттер жиынтығы. Экологиялық саясат қазіргі кезде кез келген мемлекеттің сыртқы және ішкі саясатына қатысты мәселеге айналды, оның мынадай басты бағыттары бар:

- Табиғат ресурстарын қоғамдық өндіріс барысында тиімді пайдалану;

- Табиғатты адам әрекетінің зиянды зардаптарынан қорғау;

- Тұрғын халықтың экологиялық қауіпсіздігі.

Қазіргі дүниеде экологиялық саясат аумақтық сипаты бойынша ғаламдық, ұлттық және аймақтық сипат алған. Ғаламдық экологиялық саясаттың негізі 1972 жылы Стокгольм қаласында өткен БҰҰ қоршаған орта проблемаларына арналған конференциясының Декларациясында қаланған болатын. Мұнда адамның өмір сүру ортасының сапасы оның өмірін тұрақты және жайлы ететіндей болуы қажеттілігі атап көрсетілді. Жалпы Декларацияда 26 принцип көрініс тапты.

Қазіргі кезде ғаламдық экологиялық саясатты үйлестіру үшін бірқатар Халықаралық және қоғамдық ұйымдар қызмет етеді. Олардың арасында БҰҰ-ның Қоршаған орта жөніндегі бағдарламасы (ЮНЕП), Халықаралық табиғатты қорғау одағы, Тұмса табиғатты қорғаудың Бүкіләлемдік қоры, халықаралық қоғамдық Гринпис экологиялық ұйымы, Дүниежүзілік банктің табиғат қорғау мекемесі, Ғаламдық экологиялық қор.

Мемлекеттердің экологиялық саясаты тұрғындарда экологиялық білім мен мәдениет қалыптастыруға да бағытталады. Мысалы, Батыс Еуропадағы экологиялық жағынан жайлы елдер (Швеция, Норвегия, Финляндия, Швейцария және т.б.) өз бюджетінің 4-7%-ын экологиялық мақсатқа жұмсайды. Жапония 70-80 жылдарда өнеркәсіптік ластанудың зардаптарымен күрес мақсатында өз бюджетінің 11%-ына дейін экологиялық шараларға жұмсады. Ал Қазақстанда экология пәні барлық жоғары оқу орындарында міндетті пән ретінде енгізілген.

Басқару проблемалары. Постиндустриялық әлемнің экологиялық проблемалары және олардың әлеуметтік-экономикалық салдарлары.

Табиғи-экономикалық сипаттағы ғаламдық проблемалар тобындағы экологиялық, энергетикалық, азық-түлік және т.б. проблемаларды шешу адамзат дамуы мен болашағы үшін аса маңызды болып табылады. Бұл мәселелерді зерттеуде, шешуде географиялық зерттеулердің атқаратын ролі үлкен. Адамзат өркениетінің тұрақты дамуы, адамдардың өмір сүру сапасы мен деңгейі, қоршаған ортаның жайлылығы осы проблемалардың шешілуімен тығыз байланысты болады.

Бұл мәселелерді шешуге бағытталған шараларды жүзеге асыру табиғатты пайдалануға жаңа көзқарасты талап етеді. Жоғары дамыған елдердің ХХ ғасырдың 70-жылдарынан бастап ресурс сақтаушы технологияларға көшуі шикізат бағасының артуына және экологиялық талаптардың күшейтілуіне алып келді. Қазіргі кезде елдердің әлеуметтік-экономикалық даму деңгейлерінің әртүрлі болуы және тұрғын халықтың өзіндік ерекшеліктеріне (әдет-ғұрпы, діни нанымы мен өмір салты) байланысты ресурс сақтаушы технологияларға көшуді жаппай қолға алу мүмкін емес. түсіндіріледі. Сондықтан дамушы елдердің өзіндік баламадаму жолы болатыны сөзсіз.

Ресурс сақтаушы және қалдықсыз технологияларды дамушы елдерде жаппай енгізу шаруашылықтың салалық және аумақтық құрылымын түбегейлі өзгертпейінше, мүмкін емес. Бұл өз кезегінде еңбек өнімділігінің артуына, өндірістің экологиялық қауіптілігін азайтуға себепші болар еді.

Шаруашылық құрылымын қайта құру байырғы өнеркәсіптік аудандардың мамандану бағыты мен жаңа аудандардың игерілу сипатын өзгертіп, еркін экономикалық аудандардың қалыптасуына, технополистер мен басқа да ғылыми-өндірістік бірлестіктердің пайда болуына әкеп соқты. Дамыған елдерде өндірісті орналастыруда экологиялық талаптарды ескеру аса маңызды мәселеге айналып отыр. Осыған сәйкес елдердің экологиялық-экономикалық типтері анықталады (кесте).

Кесте. Елдердің экологиялық-экономикалық типтері

(Б.Н. Зимин бойынша)

Шаруашылық құрылымының түбегейлі өзгеруі (шикізатты көп қажет ететін салалардың қысқаруы, өндірістің жаңа сипатқа көшуі) қызмет көрсету саласының үлесінің күрт артуына жағдай жасады.

Бүкіләлемдік мұра.Жер шарындағы қайталанбас табиғат ескерткіштері мен адамзат қолымен жасалған айрықша сәулет өнерінің туындыларының арнайы тізбесін жасап, қорғауға алу мақсатында білім беру, ғылым және мәдениет мәселелерімен айналысатын ЮНЕСКО ұйымы 1972 жылы Бүкіләлемдік мәдени және табиғи мұраны қорғау жөніндегі халықаралық Конвенцияны қабылдады. Осыған сәйкес құрылған Бүкіләлемдік мұра комитеті айрықша табиғи (Natural Heritage), мәдени (Cultural Heritage) және табиғи-мәдени немесе аралас (Mixed Heritage) мұралар қатарына жататын объектілердің тізімін жасауды бастады, бұл тізім жыл сайын толықтырылуда. «Бүкіләлемдік мұра» мәртебесін алған объектілер мынадай артықшылықтарға ие болады:

1) қайталанбас объектінің сақталуы мен біртұтастығының қосымша кепілі болады;

2) аумақтардың тартымдылығын арттырады;

3) объектілердің әлемде танымал болуына, табиғатты пайдаланудың балама түрлерін дамытуға мүмкіндік береді;

4) объектіні қолдауға қаржы бөлінуін (ең алдымен Бүкіләлемдік мұра қорынан) қамтамасыз етеді;

5) объектінің сақталуын қадағалауды ұйымдастыруға мүмкіндік береді.

Бүкіләлемдік мұра объектілері

ең көп орналасқан елдер

2011 жылдың 1 шілдесінде Бүкіләлемдік мұра объектілерінің жалпы саны 936 болды, олардың 725-і мәдени объектілер, 183 – табиғи, ал 28-і табиғи-мәдени объектілер болып табылады. Бүкіләлемдік мұралар қатарына жататын объектілердің басым көпшілігі Еуропа мен Азияда орналасқан.

Кесте -. Бүкіләлемдік мұра объектілерінің орналасуы

Табиғи объектілерге қатысты ұстанымдар:

1. Объект табиғи феномен немесе айрықша әсем табиғатымен және эстетикалық тартымдылығы бар кеңістік болып табылады.

2. Объект Жердің даму тарихының басты кезеңдерінің ғаламат куәгері, соның ішінде өткен замандардың ескерткіші, жер бедері дамуындағы геологиялық процестердің символы немесе геоморфиялық және физиографиялық ерекшеліктердің символы болып табылады.

3. Объект құрлықтағы, тұщы сулардағы, жағалаулық және теңіздік экожүйелердің эволюциясы мен дамуында болып жатқан экологиялық немесе биологиялық процестердің, өсімдіктер мен жануарлар бірлестіктерінің ерекше үлгісі болып табылады.

4. Объект құрамында биологиялық көптүрлілікті, соның ішінде ғылым мен қорғау тұрғысынан алғанда әлемдік құндылығы бар жойылып бара жатқан түрлерді сақтау үшін аса маңызды немесе маңызды табиғи мекен ортасының болуы.

Бүкіләлемдік мұралар қатарына жататын табиғи объектілер арасында ұлттық саябақтар мен табиғи қорықтар саны көп. Олардың арасында АҚШ-тағы (Йеллоустон, Йосемит, Гранд-Каньон, Грейт-Смоуки-Маунтинс, Меса-Верде, Олимпик, Эверглейдс), Канаданың (Вуд-Баффало, Наханни, Гуайи-Хаанас, Грос-Морн, Уотертон-Лейкс, Глейшер, Мигуаша), Танзанияның (Серенгети, Килиманджаро), Бразилияның (Серра-да-Капивара, Шапада-дус-Веадейрус, Эмас), Аргентинаның (Лос-Гласьярес, Игуасу ұлттық саябақтары, Исчигуаласто және Талампайя табиғи саябағы), Аустралияның (Үлкен Тосқауыл Рифі, Блу-Маунтинс, Какаду, Улуру), Конго Демократиялық Республикасының (Вирунга, Гарамба, Кахузи-Биега, Салонга) ұлттық саябақтары бар. Аумағында Бүкіләлемдік мұра объектілері бар мемлекеттер оларды сақтау жөніндегі жауапкершілікті өздеріне алады. Қазақстан Республикасы бойынша бұл тізімге 3 объект енгізілген:

· Қожа Ахмет Йассауи кесенесі, тізімге 2003 жылы енгізілген;

· Тамғалы археологиялық ландшафтысының петроглифтері тізімге 2004 жылы енгізілген;

· Сарыарқа – Солтүстік Қазақстанның далалары мен көлдері (Наурызым және Қорғалжын қорықтары), тізімге 2008 жылы енгізілген.

Қазақстан Республикасы үкіметі ЮНЕСКО тізіміне енгізу үшін 1998 жылы Меркі, Беғазы-Дәндібай мәдениеті, Тасмола мәдениеті, Ешкіөлмес петроглифтері, Арпаөзен петроглифтері, Отырар, Ұлытауды, 2002 жылы Іле-Алатау ұлттық саябағы, Алтынемел мемлекеттік ұлттық табиғи саябағы, Ақсу-Жабағылы мемлекеттік табиғи қорығын, 2010 жылы Батыс Тянь-Шаньды (Қаратау мемлекеттік қорығы мен Сайрам-Өгем ұлттық саябағын қоса) ұсынған. Бұл объектілерді жоғарыда аталған ұстанымдар тұрғысында қарастырғаннан соң, тізімге енгізу мүмкіндігі бар.

Дәріс №4

Геодемография және таралып қоныстану (4 сағат)

Әлемдегі және Қазақстан Республикасындағы қазіргі демография-лық ахуал.Халық санының өсуі өзіндік қоғамдық-тарихи және аумақтық ерекшеліктер тән күрделі құбылыстар мен процестердің әрекетіне байланысты болады. Ғалымдар дүние жүзіндегі халық санының өсуіне тән маңызды факторлар ретінде табиғи (биологиялық), әлеуметтік-экономикалық (қоғамның шаруашылық дамуы, халықтың әдет-ғұрыптары мен дәстүрлер), саяси (мемлекеттің демографиялық саясаты), діни (діннің демографиялық жағдайға әсері), медициналық (денсаулық сақтаудың даму деңгейі), экологиялық (адамды қоршаған ортаның жай-күйі), гуманитарлық (халықтың өмір сүру деңгейі мен сапасы) факторларды атайды.

ХХІ ғ басында дүние жүзі халқы санының өсуі оның ұдайы өсу ерекшеліктерімен (яғни табиғи қозғалыспен) анықталады. Ғалымдардың есептеуі бойынша, шамамен адамзат тарихында Жер шарында 100 млрд адам өмір сүрген, бұл орташа есеппен алғанда 20 мың ұрпақ алмасуы жүрді деген сөз. Population Reference Bureau деректері бойынша, 2010 ж ортасында дүние жүзі халқының саны 6 млрд 892 млн адам болды, халықтың орташа тығыздығы 1 шаршы километрге 51 адамнан келді. Қазақстанда халық саны 2012 ж басына қарай 16 674 959 деп есептеледі, мұнда тығыздық 6 адамды құрайды.

Әлем халқының жартысынан астамы теңіз деңгейінен 200 м-ден аспайтын аумақтар мен мұхит жағалауынан 200 км-ге дейінгі жерлерде өмір сүреді. Халықтың 10%-ы ғана 1000м-ден биікте және құрлықтың орталық бөліктерінде тұрады. Құрлықтың 7%-да халықтың 70%-ы өмір сүреді. Әлем бойынша халық тығыз қоныстанған (1 шаршы км-ге 100 адамнан жоғары) 4 аймақбар:

1) Оңтүстік-Шығыс Азияның жағалаулық жазықтарындағы ауыл тұрғындары басым болатын суармалы егіншілік аудандары (Қытай, Корея, Вьетнам);

2) Үнді-Ганг ойпатындағы ауыл тұрғындары басым болатын суармалы егіншілік аудандары (Үндістан, Пәкстан, Бангладеш);

3) Батыс Еуропаның жоғары деңгейде урбандалған және индустриялық дамыған аудандары (Бенилюкс, ГФР, Франция, Ұлыбритания);

4) жоғары деңгейде урбандалған және индустриялық дамыған АҚШ-тың солтүстік-шығысы мен Канаданың оңтүстік-шығысы.

Сонымен қатар, ауыл тұрғындары басым болатын, суармалы егіншілік дамыған Төменгі Ніл аңғары, Месопотамия ойпаты, Ява аралы мен жоғары деңгейде урбандалған, индустриялық дамыған Жапонияда да халық тығыз орналасқан. Осы аталған ареалдарда бүкіл адамзаттың 2/3 бөлігі қоныстанған.

Қазіргі дүниеде халық саны 100 млн адамнан асатын 11 мемлекетті бөліп қарайды, халық саны ең аз мемлекеттерге Ватикан, Монако, Сан-Марино т.б жатады (кесте).

Кесте.Халық саны жөнінен экстремум-мемлекеттер, 2010 ж

Туудың дүние жүзі бойынша орташа көрсеткіші 20⁰/₀₀ болды. Дамыған елдерде бұл көрсеткіш 11⁰/₀₀-ге, дамушы елдерде - 22⁰/₀₀-ге дейін төмендеп қалды. Қазақстан Республикасында бұл көрсеткіш 22,5⁰/₀₀-ге жетті.

Демографиялық «қысым» деңгейін түсіну үшін мынадай мысалдар келтіруге болады: Үндістанда қазіргі кезде 1189 млн адам тұрады, мұндағы туу 1000 адамға шаққанда 23 промиллені құрайды, яғни жыл сайын мұнда 27 млн 347 мың адам өмірге келеді (1 189 000 000 х 23 : 1000). Ал Қытайда бұл көрсеткіш 16 млн адамды, Пәкстанда 5,5 млн адам, Нигерияда 6,6 млн адамды құрайды.

Адамзаттың демографиялық дамуының қазіргі кезеңіне халықтың өмір жасының ұзақтығының артуы тән, ғасырдың басында ол 65 жасты құраған болатын, ал 2010 жылы бұл көрсеткіш 69 жасқа жетті.

Кесте.Адамның өмір жасының ұзақтығы

Өмір жасының ұзақтығының артуы дүние жүзі халқының құрылымында егде жастағы адамдар үлесінің ұдайы артуына алып келеді. Дүние жүзі бойынша қарт адамдар үлесі 2010 жылдың орта шенінде 8%-ды құрады. Дамыған елдерде егде адамдар үлесі артуда (16%): халық қартайып барады. Көптеген дамушы елдерде туу жоғары болғандықтан, халықтың жасаруы байқалуда. Бұл екі қарама-қайшы топтар арасында елдердің аралық тобы тұр, оларда егде адамдар мен балалар үлесі тепе-тең. Еуропаның әрбір бесінші тұрғына 60 жастан асқан, болжам бойынша, осы тенденция сақталса, 2030 жылы әрбір үшінші еуропалық егде адам болады. Қазіргі дүниеде адамзат жас: Жер шары тұрғындарының жартысынан астамын 25 жасқа дейінгілер құрайды.

Елдердегі осы айырмашылықтарды талдау негізінде халықтың жастық құрылымының үш негізгі типін ажыратуға болады. Бірінші типті ілгерілеуші құрылым деуге болады. Оған балалар үлесінің жоғары болуы тән. Екінші тип – тұрақты, онда “кәрі мен жастың” үлестері теңдескен. Үшінші типке егде жастағылардың үлесінің жоғары болуы тән, оны кері кетуші тип деп атайды.

Локалитет және локалитет типтері, функциялары.Әр ғылым саласының бөлінбейтін элементтік зерттеу объектісі болады. Қазіргі заманғы химияда мұндай объект атом болса, экономикалық географияда локалитет болып табылады. Локалитет – жергілікті жер, қоғам мен технокешенді біріктіретін геокеңістіктің бастапқы кешенді ұяшығы. Локалитеттің үш ажырамас құрамдас бөлігі бар: жергілікті жер (табиғат), елді мекен және кәсіпорын (сызба).

Сызба. Локалитеттің элементтері

Локалитеттің басты элементі – елді мекендер, оларды көлеміне қарай ауылдар, қалалар және алып қалалар деп бөлуге болады. Атқаратын функцияларына қарай ауылшаруашылықты, курорты, рекреациялық, индустриялық, көліктік, әкімшілік, сауда, ғылыми және т.б. деп бөлінеді. Көлемдері мен функцияларының үйлесіміне қарай локалитеттердің типтерін (монофункциялы және полифункциялы, қалалық және ауылдық) ажыратады.

Локалитеттердің шекаралары табиғат зоналары, елдердің орналасуынан айырмашылық жасайды: олар әрқашан біртекті кеңістіктік құрылым түзе бермейді. Локалитеттердің аралығында ажырау зоналары болады, олардың көлеміне қарап, аумақтың игерілу деңгейінкөруге болады. Ресей географы А.Ю. Скопин аумақ игерілуінің негізгі үш деңгейін анықтайды:

1) бастапқы немесе нүктелік игерілу; локалитеттердің ауданы қарастырылып отырған ауданның 20%ынан кем болады;

2) ареалды-сызықтық игерілу; локалитеттер ауданы аумақтың 20-60%-ын құрайды;

3) тұтас игерілу; локалитеттер ауданы аумақтың 60-100%-ын алып жатыр.

нүктелік игерілу ареалды-сызықтық игерілу тұтас игерілу

Әдетте игерілудің әрбір деңгейіне табиғатты пайдаланудың өзіндік жетекші типі тән болады. Мысалы, нүктелік игерілуге табиғатты пайдаланудың аграрлық-ресурстық типі, ареалдық-сызықтық деңгейге – көлік-индустриялық, ал тұтас игерілуге қызмет көрсету-ақпараттық тип сәйкес келеді.

Локалитеттердің үйлесімі шаруашылық пен қоныстанудың кеңістік ұйымдасуының нақты формаларын түзеді. Өнеркәсіп торабы – белгілі бір аумақта орналасқан бір немесе бірнеше елді мекендердегі өнеркәсіп орындарының ортақ өндірістік және әлеуметтік инфрақұрылымдарымен қоса үйлесуі. Мысалы, Алматы, Қарағанды өнеркәсіп торабы. Көлік торабы – әдетте өндіріс пен халықтың шоғырлануымен үйлесетін, көлік жолдарының тоғысуы. Аумақтық-өндірістік кешен – өндірістік және әлеуметтік инфрақұрылымы ортақ, технологиялық жағынан байланысқан әртүрлі өндірістердің жиынтығы. Мысалы, Екібастұз аумақтық-өндірістік кешені. Агломерация - өнеркәсіп және көлік тораптарын, коммуникациялар жүйесін, қалалар мен елді мекендерді біріктіретін аумақтық түзілістер. Агламерациялар шаруашылық пен халықтың өте жоғары шоғырлануымен көзге түседі. Мысалы, Токие агломерациясы, Мәскеу агломерациясы.

Сонымен, жергілікті жердің, елді мекендердің, технокешендердің алуан түрлілігімен анықталатын локалитеттердің түрліше болуына қарамастан, олардың мынадай негізгі типтеріажыратылады:

- ресурстық;

- аграрлық;

- индустриялық;

- көлік-коммуникациялық;

- қызмет көрсетуші;

- ақпараттық.

Әрбір локалитеттің динамикасы, яғни оның құрамдас бөліктерінің кешенді өзгерістері ішкі және сыртқы факторлармен анықталады. Ішкі факторлар қатарына жергілікті жер, елді мекен және технокешеннің өзара әрекеттесуі жатады. Бұл әрекеттесу даму жағдайында тұрақты, тиімді және күрделену сипатында болады, ал кері кету жағдайында бұзылу, тиімсіз және қарапайымдану түрінде көрінеді.

Сыртқы факторлар қатарына локалитеттің қоршаған ортамен өзара әрекеттесуі жатады. Мұны локалитеттің географиялық орны және функциясы тұрғысында зерттейді. «Географиялық орын» ұғымы кез келген объектінің сыртқы ортаға қатысын сипаттайды. Ал «жердің функциясы» ұғымымен өзара қатынастар анықталады. Географиялық орны локалитет дамуының ішкі факторларымен қоса алғанда, оның мамандануын анықтап береді. Француз географтары Ж. Божё-Гарнье мен Ж. Шабо локалитеттердің мынадай негізгі функцияларынатап көрсеткен:

- әскери (әскери базалар, әскерилер қалашықтары, әскери заводтар, сынақ полигондары);

- сауда (базарлар, ірі құрлықтық сауда орталықтары, теңіз саудасы орталықтары);

- өнеркәсіптік (өндіруші және өңдеуші өнеркәсіп орталықтары);

- аграрлық;

- көлік-коммуникациялық (көлік тораптары);

- мәдени (ғылыми орталықтар, университеттер, діни, мәдени шаралар, көрмелер орталықтары);

- қаржылық (қаржы орталықтары, оффшорлар және т.б.);

- әкімшілік және саяси (астаналық, әкімшілік, халықаралық орталықтар);

- табиғат қорғау (қорықтар, ұлттық саябақтар және т.б.);

- қонақжайлық (сауықтыру, рекреациялық, туристік және т.б. орталықтар).

Әдетте бір локалитет бірнеше функцияны қатар атқарады, қызметі неғұрлым көп болса, соғұрлым тұрақты болады. Ал монофункциялы локалитеттер тұрақсыз және даму мүмкіндіктері аз болады. Бұл мәселенің біздің еліміз үшін маңызы зор: кең-байтақ Қазақстан аумағында тұрғындарының жалпы саны 1,5 млн адам болатын 27 моноқала бар деп есептеледі. 2012 жылы моноқалаларды дамытуға ел бюджетінен 20 млрд теңге қаржы бөлінді.

Урбандалу және үлкен қалалардың экологиялық проблемалары.Қалалардың өсуі, қалалық өмір салтының кеңінен таралуы, мемлекеттегі экономикалық қуаттың қалаларда шоғырлануын урбандалудың(латынша “urbs” - қала) басты белгілері қатарына жатқызуға болады. Адамзат тарихындағы алғашқы қалалар біздің заманымызға дейінгі IV-II мыңжылдықтарда Таяу Шығыста, Қытайда және Үндістанда пайда болды. олардың кейбіреулерінде халық саны 300 мыңнан асқан деп есептеледі.

Қалалардың келесі легі біздің заманымызға дейінгі IV ғасыр мен біздің заманымыздың IV ғасыры аралығында ежелгі грек-рим өркениеттерімен байланысты қалыптасты. Тарихи деректерге талдау жасау нәтижесінде ғалымдар бұл кезеңде Рим қаласының халқы 700 мыңға дейін жеткен деп болжайды.

Адам саны бойынша қалалар бірнеше топқа бөлінеді:

- шағын қалалар (20 мың адамға дейін)

- орташа қалалар (20 мыңнан 100 мыңға дейін)

- үлкен қалалар (100 мыңнан 500 мыңға дейін)

- ірі қалалар (500 мыңнан 1 млн-ға дейін)

- аса ірі қалалар (1 млн адамнан көп).

Қазіргі заманғы урбандалуға мынадай ерекшеліктер тән болады:

1) қалалардың өте жылдам дамуы (1900 жылы әлем халқының тек 14%-ы қалаларда тұрса, 2010 жылы тең жартысы тұрды);

2) халықтың негізінен ірі қалаларда шоғырлануы (тұрғындары 100 мың адамнан асатын қалаларда әлем халқының 30%-дан астамы тұрады);

3) қалалық қоныстанудың қарапайым үлгілерінен топтану үлгісіне, яғни нүктелік қалалардан аумақтық топтанған қалалар үлгісі – агломерацияларға көшу басым (ең ірі Токио агломерациясында 35,7 млн адам тұрады). Агломерацияларқазіргі заманғы урбандалудың жетекші формасы болып табылады. Агломерация деп өзара тығыз байланыстар (еңбек, мәдени-тұрмыстық, өндірістік) арқылы біріккен, көршілес орналасқан қалалар мен ауылдық елді мекендердің тобын атайды. Агломерациялардың пайда болуы урбандалуды жаңа сапалық деңгейге көтерді, оның нәтижесінде қалалық елді мекендер тұтас жүйелерге айналды.

4) урбандалудың жаңа үлгісі ретінде мегаполистердің (қазақша дәл аудармасы «мега» - өте үлкен, «полис» - қала, яғни агломерациялар мен қалалардың қосылуынан ірі қалалық аумақтардың қалыптасуы) пайда болуы (әлемдегі ең ірі Токайдо мегаполисі Токие мен Осака аралығындағы 20 агломерацияны біріктіреді, халық саны 60 млн адам шамасында).

Мегаполис терминін алғаш рет 1961 жылы АҚШ-та тұратын француз географы Жан Готманн өз еңбектерінде пайдаланып, енгізген. Бұл терминнің негізінде 35 елді мекеннің бірігіп кетуінен қалыптасқан ежелгі грек қаласы Мегалополь атауы жатыр. Мегаполис термині тұңғыш рет АҚШ-тың Бостон және Вашингтон қалалары аралығында орналасқан агломерациялар тізбегіне қатысты қолданылған. Атлант мұхиты жағалауы бойымен шамамен 750 км-ге созылған, құрамына 40 шақты үлкен және кіші қалалар енетін Босваш атанған бұл мегаполис ел аумағының 3 %-ын ғана қамтығанымен, мұнда 45 млн (15 %) шамасында халық тұрады және өнеркәсіп кәсіпорындарының 25%-ы шоғырланған.

Әдетте урбандалуды сипаттау үшін салыстырмалы көрсеткіштер (халықтың жалпы санындағы қала тұрғындарының үлесі) алынады. Салыстырмалы көрсеткіштер урбандалудың деңгейін нақты көрсетеді. Жеке мемлекеттер бойынша бұл көрсеткіштер айырмашылықтар жасайды (кесте).

кесте.Урбандалудың ең жоғары және ең төмен деңгейі

Дамушы елдерде экономикалық өркендеу орталықтары болып отырған ірі қалаларға ауылдық елді мекендерден қоныс аударатындар саны жыл сайын өсіп отыр. Бұл өз кезегінде экономикалық, әлеуметтік, экологиялық және санитарлық-гигиеналық жағдайды ушықтыруда. Ірі қалалар маңында тұрмысы төмен халық қоныстануынан кедейлер қалашықтары пайда болған. Бұларды Африканың француз тілді елдерінде бидонвиль, Бразилияда фавел, Түркияда геджеконду, Индонезияда кампунги деп атайды. Осылайша кедей қалашықтары есебінен қала халқы жалпы өскенімен, оларда қалаға тән өмір салтының болмайды. Бұл құбылысты ғалымдар «жалған урбандалу» деп атайды. Дамыған елдерде мұндай құбылыс өте сирек кездесетіндіктен, мұны дамушы елдердегі урбандалудың басты ерекшеліктерінің бірі ретінде қарастыруға болады.

Үлкен қалаларда экологиялық проблемалар туындайды. Оларды қысқаша мынадай топтарға жіктеуге болады:

- Қалаларда көп мөлшерде табиғат ресурстарының пайдаланылуы. Мысалы, миллионер қалада жыл сайын орташа есеппен 470 млн тонна су, 50 млн тонна оттегі, 10 млн тонна минералды-құрылыс шикізаты, 4 млн тонна көмір, 4 млн тонна шикі мұнай, 2 млн тонна табиғи газ, 2 млн тонна сұйық отын және т.б. жұмсалады.

- Қала аумағына сырттан келіп түсетін бөгде заттар көп. Мысалы, миллионер қала жыл сайын су мен ауаны есептемегенде шамамен 30 млн тонна әртүрлі заттар келіп түседі.

- Қала осында келіп түсетін күн энергиясынан әлдеқайда көп энергияны жұмсайды. Техногендік әрекет нәтижесінде асфальт, бетон, тастың, темірдің (көшелер, алаңдар, үйлердің қабырғалары мен шатырлары) қызуына байланысты қалаларда ауа температурасы айналадағы ортадан 5⁰С-қа дейін жоғары болады, ал қатты аяздарда қала ортасында шетіне қарағанда температура айырмашылығы 9⁰С-қа дейін жетеді.

- Қала атмосфераға көптеген заттар, қалдықтар бөліп шығарады. Мысалы, миллионер қала жыл ішінде ауаға шамамен мына мөлшерде заттар бөледі: су (бу, аэрозоль) – 10,8 млн тонна, көмірқышқыл газы – 1,2 млн тонна, күкіртті ангидрид – 0,2 млн тонна, шаң-тозаң – 0,2 млн тонна, көмірсутектер – 0,1 млн тонна және т.б. Бұл заттардың басым көпшілігі ластаушы заттар болып табылады. Атмосфераға шығарылған ластағыштар ірі қалалар маңында қала орталығынан 60-80 км-ге дейін созылып, қаланы көмкеріп жататын лас ауа жолақтарын құрайды. Қала үсті мен оның маңындағы осындай сұр жолақтарды ғарыштық түсірілімдерден көруге болады.

- Ірі қалалар қоршаған ортаны сұйық жәнге қатты заттармен ластайды. Ірі қала орташа есеппен жылына 350 млн тонна лас жуынды суларды қоршаған ортаға ағызады. Бұл суларда 36 мың тонна сүзінді заттар болады, олардың құрамында фосфаттар (24 мың тонна), азот (5 мың т), мұнай өнімдері (5 мың т) және т.б. зиянды заттар болады. Жылына орта есеппен миллионер қала қоршаған ортаға 3,5 млн тонна қатты және шоғырланған қалдықтар шығарады, олардың арасында күл-қоқыстар (550 мың т), қатты тұрмыстық қалдықтар (350 мың т), құрылыс қоқыстары (50 мың т), қағаз (9 мың т) бар.

Геоурбанистика, әлемдік қалалар дүниежүзілік экономиканы басқарудың орталықтары ретінде.Урбандалу мәселелерін көптеген ғылым салалары зерттейді. Соның бірі – геоурбанистика.Геоурбанистика – қалалардың қызмет етуі және дамуымен байланысты проблемаларды кешенді түрде талдап, зерттейтін география саласы.

Қалалардың өсуі нәтижесінде оның маңындағы елді мекендер де дамиды; үлкен қала осы серіктес қалалар енетін агломерацияның орталығына айналады. Ірі қалалардың маңының жылдам өсіп-өркендеуін субурбандалудеп атайды. Біртіндеп қалалық өмір салтының оның маңындағы елді мекендерге таралуынрурбандалу деп атайды. Бұл құбылыс әсіресе табиғат ресурстарын пайдаланумен тығыз байланысты. Еуропадағы алғашқы агломерациялар пайдалы қазбалары игеріліп жатқан аудандарда қалыптасқан.

Қазіргі кезеңде көптеген ірі агломерациялар әлемдік қалалар болып табылады. Ірі қалалардың дамуын зерттеу барысында 1991 жылы америкалық экономист, әлеуметтанушы Саския Сассен Лондон, Нью-Йорк, Токиоға қатысты «ғаламдық қала» ұғымын қолданған болатын. Оған дейін «әлемдік қала» деген түсінікті 1915 жылы Патрик Геддес қолданған болатын. Ол кезде бұл ұғым адамзат өркениеті үшін аса маңызды мәдени маңызы бар қалаларға (Рим, Париж, Лондон, Мадрид және т.б.) қолданылған болатын.

Қазіргі заманғы әлемдік қала ұғымы әлемдік экономиканың маңызды бөлігі болып табылатын, қаржы-басқару, іскерлік қызметтеріне маманданған және ақпаратты «өндірумен» айналысатын, бірнеше миллион тұрғындары бар алып қалаларға қатысты қолданылады. Мұндай қалалар ірі аймақтардың экономикалық, саяси және мәдени дамуында елеулі роль атқарады. Әлемдік қалаларға халықаралық компаниялардың штаб-пәтерлерінің, банктер мен заңгерлік қызметін көрсететін орталықтардың, жарнамалық және туристік агенттіктердің, сонымен қатар ғаламдық тауар және қызмет көрсетуге бағдарланған басқа да мекемелер мен ұйымдардың шоғырлануы тән болады.

Әлемдік қалалардың рейтингтері олардың белгілі бір саладағы маңызына қатысты да құрастырылады. 2011 жылдың қорытындысы бойынша, рейтингте 9 көрсеткіш ескерілді.

Мысалы, Мумбай (1995 жылға дейін Бомбей деп аталған) халық тығыздығы жөнінен әлемде 1-орын алады (1 км² - 21 665 адам). Ал Дубайдағы шетелдіктер үлесі 73%-ды құрайды. Әлемдегі ең қымбат қала мәртебесіне 2012 жылы Цюрих ие болды. Метросы арқылы ең көп жолаушы тасылатын қала Токио (жылына 3 млрд 174 млн адам). Ал метрополитен ұзындығы жөнінен әлемде Шанхай 1-орын алады (420 км). Әуе тасымалы жөнінен әлемде Атланта қаласы 1-орын алады, мұндағы Хартсфилд әуежайы арқылы 2011 жылы 92,4 млн жолаушы тасылған. Миллиардерлер саны бойынша 2012 жылы Мәскеу қаласы 1-орнын сақтап қалды: мұнда 78 миллиардер тұрады (1210 миллиардер бар). Қазақстаннан бұл тізімге 2012 жылы 5 адам енді.

Алып қалалардың 1/3-і Шығыс және Оңтүстік Азия аумағында орналасқан, бірақ олардың барлығы бірдей әлемдік қала мәртебесіне ие емес. Нағыз әлемдік қала деп атауға болатын ірі қалалар қатарына Нью-Йорк, Токио, Париж, Лондон және т.б. енеді. Соған қарамастан, халық саны жөнінен әлемдегі аса ірі 10 агломерация қатарына Солтүстік Америкадан Нью-Йорк қана енсе, бұл тізімде Еуропаның бірде-бір өкілі жоқ (кесте).

Кесте.Дүние жүзіндегі ең ірі қалалар

Қазақстанда ірілі-ұсақты 86 елді мекен қала мәртебесіне ие болған. Мұнда республика халқының 56%-ы тұрады. Олардың 1-уі миллионер-қала, 21-інде халық саны 100 мыңнан асады, ал 60 шақтысында халық саны 50 мыңнан аспайды. Елдегі ең ірі қала Алматы (1 450 095 адам) мен басқа ірі қалалардың (Астана - 743 014 адам, Шымкент - 642 858 адам, Қарағанды - 475 267 адам) қазіргі өсуі мен дамуы қала маңындағы елді мекендермен бірігу есебінен жүруде.

Дәріс №5

Мәдениет және өркениет географиясы (2 сағат)

Этногеография.Этногеография этнография мен географияның тоғысында қалыптасқан ғылыми пән, ол этностық қауымдастықтардың географиялық қоныстануын, олардың қоныстану ерекшеліктерін және аумақтық арақатынастарын саяси, табиғи және әлеуметтік-экономикалық факторлармен байланыстыра зерттейді. Этногеография қоныстану сипатын, аумақтың игерілу дәрежесін, халық тығыздығы және т.б. да ескереді.

Этногеографияның басты міндеттеріне әлем халқының ұлттық құрамын зерттеу, белгілі бір елдегі немесе аумақтағы халықтың және олардың топтарының (нәсілдік, этностық, тілдік, діни және т.б.) санының өзгерістерін анықтау жатады. Этногеография:

- Этногенез мәселелері мен халықтардың антропофизикалық дамуын зерттейтін этностық антропологиямен;

- Этностық топтардың әлеуметтік дамуы, олардың ұйымдасу үлгілері мен өзара әрекеттесуінің мәселелерін зерттейтін этностық әлеуметтанумен;

- Этностық өзіндік сананың мінез-құлықтың қалыптасуын зерттейтін этностық психологиямен;

- Демографиялық процесстер мен этностар санының өзгерістерін зерттейтін этнодемографиямен;

- Этностардың тілдік ерекшеліктері мен олардың аумақтық таралуын зерттейтін лингвогеографиямен тығыз байланысты болады.

Мәдениеттер типологиясы.

Читайте також:

1. ЗАПЫЛЕННОСТЬ ВОЗДУХА ПРОИЗВОДСТВЕННЫХ
2. Обеспечение требуемого состава шахтного воздуха
3. Обеспечение требуемого состава шахтного воздуха
4. Раздел 2.3. ЗАГРЯЗНЕНИЕ ВОЗДУХА ПРОИЗВОДСТВЕННОЙ СРЕДЫ
5. СРЕДНЯЯ МЕСЯЧНАЯ И ГОДОВАЯ ТЕМПЕРАТУРА ВОЗДУХА, °С 2 страница
6. Тема 2. Основные загрязнители атмосферного воздуха.
7. Тема 2. Основные загрязнители атмосферного воздуха.
8. Тема 4. Наблюдения за загрязнением атмосферного воздуха
9. Тема 4. Наблюдения за загрязнением атмосферного воздуха
10. Тема: Правовая охрана воздуха

Переглядів: 1278