• Гідрологія і Гідрометрія
• Господарське право
• Економіка будівництва
• Економіка природокористування
• Економічна теорія
• Земельне право
• Історія України
• Кримінально виконавче право
• Медична радіологія
• Методи аналізу
• Міжнародне приватне право
• Міжнародний маркетинг
• Основи екології
• Предмет Політологія
• Соціальне страхування
• Технічні засоби організації дорожнього руху
• Товарознавство продовольчих товарів

Биосфера

Жоспар:

1. Негізгі функциясы және құрлымы

2. В.И.Вернадскийдің Биосфера туралы ілімі

3. Ноосфера биосфераның жоғарғы даму кезеңі

4. Биосферадағы заттар айналымы мен энергия ағыны

Негізгі ұғымдар:Биосфера, тірі зат, ноосфера

1.Негізгі функциясы және құрлымы Жер планетасының биосферасы – адам және басқа барлық тірі организмдердің тіршілік ету ортасы. Бұл – планетадағы тірі заттардың тіршілік аймағы. Биосфераның құрлымы, құрлысы және энергетикасы онда тіршілік ететін тірі организмдердің тіршілік процестерінің жиынтығымен анықталады. Планета түгелдей биосфера емес. Оның жоғарғы шегі теңіз деңгейінен озон қабаты, 20-25км дейін, ал құрлықта 2-3км мұхит түбіне дейінгі аралықта алып жатыр.Жер планетасында мекендейтін халық саны соңғы жылдары өте жоғары қарқынмен өсуде. Бұл адамзат қоғамы үшін жаңа проблемалар туғызары анық.Өте ертедегі тарихи кезеңдерден бастап өткен ғасырдың басына дейін халық саны аштық пен әртүрлі эпидемиялар әсерінен біресе азайып, біресе көбейіп, бірнеше жүз млн. арасында ауытқып отырады. Алайда соңғы 20 жылда халықтың өсу қарқыны біршама төмендеп кетті. Осыған қарамастан, 2000 жылдардан кейін халық саны 12 млрд асуы мүмкін деген болжам бар. Бірақ бұл болжам ғана, шын мәнінде біздің биосферадағы осынша халықтың тіршілігіне зиянды әсерін тигізбей қоймайтын экологиялық проблемалар ескерілмей отыр. Өйткені, климаттың өзгірістері, табиғи ресурстардың сарқылуы сияқты жағдайлар, сөз жоқ, халық санының өсуіне де өз әсерін тигізеді.

Биосфераның құрлымы. Биосфераның ең төменгі шегарасы құрлық бетінен 3км тереңдікте және теңіз түбінен 0.5 төменгі қабатта орналасқан деп есептелінеді. Жоғарғы шегарасы трофеспераны және жер бетінен 25км биіктікке дейінгі стратосфераның төменгі қабатын алып жатыр. Олай болса, биосфераның вертикаль кесіндісіне заттардың үш ярустағы фазалары болады, олар: қатты (литосфера), сұйық (гидросфера) және газ (атмосфера). Биосфераның массасы шамамен алғанда, Жер массасының 0,05%, ал көмегі атмосфераны қоса алғанда 0,4% болады.Биосфераның төменгі жағында метаморфозды жыныстар мен гранит қабықшасы, яғни өткен дәуірлердегі биосфераның аймағы алып жатыр. Жоғары жағынан биосфера стратосфера қабатымен және иносферамен шектеседі. Озоносфера (озон экраны) – биосфераның жоғарғы қабатын 20км 35км дейінгі аралықты алып жатыр, ол биосферадағы бүкіл тірі организмдерге зиянды әсер ететін ультракүлгін сәулелерді ұстап қалады, озон тірі организмдердің тіршілік әрекеті нәтижесінде түзілетін оттектің аллотропиялық түр өзгерісі. Қазіргі заманғы түсініктер бойынша, биосфера – барлық тірі организмдерді және осы тірі организмдердегі үздіксіз өзгерістерге ұшырап отыратын планета заттарын жинақтаған Жердің ерекше қабаты.Айта кету керек, кейбір шетелдік басылымдарда биосфераны атмосфера, литосфера, гидросферадан тыс тек қана бүкіл тірі организмдердің жиынтыгы ретінде қарастырады.

2.В.И.Вернадскийдің Биосфера туралы ілімі. «Биосфера – біздің тіршілік ететін ортамыз, бізді қоршаған табиғат. Адам баласы, ең алдымен, өзінің тыныс алуы, тіршілік ету іс-әрекеті арқылы осы табиғатпен тығыз байланысты ». В.И.Вернадский Биосфера – негізгі тірі және өлі заттардың бір-бірімен өзара әсері болып табылатын тіршілік аймағы. Ол тірі организмдер биосфераның функциясы және онымен материалдық-энергетикалық жағынан тығыз байланысты, әрі оны анықтаушы үлкен геологиялық күш болып табылады. Организмдер дегеніміз – тірі заттар, яғни белгілі сан арқылы берілген химиялық құрамы, салмағы, энергиясы бар барлық тірі организмдердің жиынтығы болып табылады. Академик В. И. Вернадскийдің биосфера жөніндегі негізгі идеялары ХХ ғасырдың басында қалыптаса бастады. Алғаш рет 1926 жылы оның «Биосфера» атты еңбегі жарыққа шықты. В.И. Вернадский, биосфера-табиғаттың негізгі тірі және өлі заттарының бір-бірімен өзара әсері болып табылатын тіршілік аймағы деп қарастырады. Ол, тірі организмдер – биосфераның функциясы және онымен материалдық-энергетикалық жағынан тығыз байланысты, әрі оны анықтаушы үлкен геологиялық күш болып табылады деп жазды. Организмдер дегеніміз – тірі заттар, яғни белгілі сан арқылы берілген химиялық құрамы, салмағы, энергиясы бар барлық тірі организмдердің жиынтығы болып табылады. Бұл тірі зат қоршаған ортамен өзінің тыныс алуы, қоректенуі, көбеюі арқылы тығыз байланыста болады деп түсіндірді. Осылайша, В.И.Вернадский: биосфераның негізгі ерекшелігі – Күн сәулесі энергиясы әсерінен болатын химиялық элементтер атомдарының миграциясы нәтижесінде жүретін организмдердің көбею, өсу және зат алмасу процестері болып табылады деп түсіндірді. Академик В.И.Вернадский биологияда жаңа бағыт – биогеохимияның негізгін сала отырып, табиғат пен тіршіліктің өзара тығыз байланысы мен бір-біріне тәуелділігінің заңдылықтарын ашып беретін биосфера туралы комплексті ілімді жасап берді. В.И.Вернадский ілімінің негізі болып саналатын түсінік бойынша, биосфера – тірі организмдер мекендеген және планетадағы тірі заттар әсерінен сапалы өзгерістерге ұшыраған Жердің қабықшасы. В.И.Вернадский: «Жердегі тірі зат – биосферадағы ең қуатты күш, ол биосфераның функцияларын материалдық және энергетикалық жағынан анықтаушы. Жердегі тірі, өлі заттардың үздіксіз алмасуы әсерінен биосферадағы организмдер де, олар тіршілік ететін орта да өзгеріске ұшырайды. Тау жыныстары, су, ауа биосферадағы тірі заттар әсерінен жаңа заңдылықтары пайда болады» - деп жазды. В. И. Вернадский: ноосфера-биосфераның жоғары даму кезеңі, бұл кезеңде адамның іс-әрекеті биосфера дамуының негізгі анықтаушы факторы болып табылады.

3.Ноосфера биосфераның жоғарғы даму кезеңі. Соңғы кездерде орта жағдайына болжам жасайтын ғылыми орталықтардың пайда болуы, қалыптасқан экологиялық мәселелерге бақылау жасау, баға беру және толық кешенді болжам жасауға мүмкіндік беріп отыр. Кезіндегі "Ноосфера" үғымы бүгінгі күні "нооэкология" үғымына айналды. Ноэкологияны грек тілінен аударсак "Ноо - ақыл ой, адамның рухани байлығы, күші" деген мағынаны білдіреді. Ал, литосфера, гидросфера, атмосфера, биосфера деген бірін-бірі толықтырушы, күрделі байланыстағы - географиялық орта -табиғаттың бүкіл калыптасуы осы ортада жүреді. Аталған табиғи ор-таны адамның ақыл-ойы арқылы басқаруын В. И. Вернадский -"ноосфера" деп, терминді түжырымдаған болатын. Кейінгі экология ғылыммының қалыптасуына, дамуына байланысты ноосфера - нооэко логия деп орынды аталып жүр.

4.Биосферадағы заттар айналымы мен энергия ағыны . Биосферадағы зат айналымы деп – табиғаттағы циклді түрде қайталанып тұратын заттардың өзгерістері мен айналымы процестерін айтады. Бұл процестер кезінде үнемі түзілген заттардың саны мен құрамы өзгеріп отырады.

Оттек айналымы. Оттегі-қалыпты жағдайда түсі, иісі, дәмі жоқ газ. Ол жер бетіндегі ең көп таралған элементтердің бірі. Байланысқан күйде оттек жердің су қабаттының6-7массасын алады. Гидросферадағы оттектің массасы 85,82. Бос күйдегі оттектің биохимиалық және физиологиялық процецтердегі ролі ерекше. Тек ғана кей бір микроорганизмдерде- анаэробтардан басқа барлық жануарлармен өсімдіктер өздерінің тіршілігіне қажетті энергианы әр түрлі қосылыстардың оттекпен биологиалық тотығу нәтижесінде қабылдайды. Жердегі барлық бос оттек массасы құрлықта және бүкіл әлемдік мұхиттағы жасыл өсімдіктердегі фотосинтез процесі кезінде түзіледі және сақталады. Қалыпты жағдайда оттегі малекуласы екі атомды, электір разядтарында үш аттомды оттек-озон түзіледі. Табиғаттағы бос оттек айналымы деп-оттектің өсімдіктерде фотосинтез нәтижесінде түзіліп, оның организмдердің тыныс алуына, тотығу реакцияларына, оның ішінде оттектің жаныу, т.с.с. химиялық реакцияларға жүмсалуын айтамыз.

Көміртек айналымы. Көміртек-тірі зат түзіліу процестерінде маңызды роль атқаратын негізгі биогенді элемент болып саналады.Көміртек айналымы деп- көмір қышқыл газдың түзіліуі және оның байланысуы айтылады. Бұл айналым екі циклмен өтеді, олар: мұхит арқылы және құрлықтық сулар арқылы.

Азот айналымы. Азот – қалыпты жағдайда түсіз, исіз, газ. Бос күйінде инерті, қосылыстар түрінде активті химиялық элемент. Азот - оттек сияқты жер бетінде көп таралған оның негізгі массасы 4x10¹⁵ тонна мөлшерінде, атмосферада бос күйінде ауаның 78,9% көлемін алады. Азот тірі организмдердің тіршілігі үшін маңызды роль атқарады, тірі клетканың маңызды қосылыстар – белоктар мен нуклейн қышқылдарының құрамына кіреді. Бірақ организмде азот мөлшері аз ғана, шамамен құрғақ заттың 13% ған болады. Атмосферадағы молекулақ озотты тек қан кейбір организмдермен көкжасыл балдырлар сіңіріп азотты қосылыстарға айналдырады. Азот биосферадағы заттардың биотикалық айналымына екі түрлі жолмен келіп түседі:

· Азот оксидтерінің жаңбыр суына еріп, топырақ, су, мұхитарға түсуі;

· Молекулалық азоттың түйнекті бактериялары, азотфиксациялаушы және басқа да микроорганизмдер әсерінен биологиялық фиксациялануы арқылы.

Күкірт айналымы.Күкірт – табиғатта кең таралған элементтердің бірі, ол бос күйінде де, түрлі қосылыстар сульфиттер, сульфидтер, сульфаттар түрінде де көп кездеседі. Теңіздер мен мұхит суларында Na, K, Ca сульфаттары (Na₂SO₄, K₂SO₄, CaSO₄) кездеседі. Биосферада күкірттің 150 аса минералдары бар. Табиғата сульфиттердің сульфатарға дейін тотықсыздану процесі үнемі жүріп отырады. Бұл процестер белгілі бір топ микроорганизмдері әсерінен жүреді. Күкірт топырақтың қарашірігінде, көмірде, мұнайда, теңіздер мен мұхит суларында, жер асты суларында, көл суларының құрамында кездеседі. Күкірт жануарлар органикалық қосылыстар құрамынан сіңіреді. Автотрофты организмдер клеткаларқұрамындағы минаралдық түрдегі, негізінен сульфаттар түріндегі барлық күкіртті қабылдайды. Күкірт автотрофты жолмен сіңіру қабілеті жоғарғы сатыдағы өсімдіктерге, балдырларға, саңырауқұлақтар мен бактерияларға тән.Табиғаттағы күкірт айналымында микроорганизмдер – десульфирлеуші бактериялар мен күкіртті бактериялар ерекше роль атқарады. Сондықтан, адам баласы Жер бетіндегі тіршіліктің көп түрлерінің сақтай отырып, қоршаған ортаның күкірт оксидтерінен өздігінен тазаруына жағдай жасайды. Өйткені олар адамдардың тұрмыс іс-әрекетінде қолданылатын өнімдер және табиғаттағы заттар айналымына қатыстын тіршілікке қажетті биогенді элементтерді жасайтын экожүйелердің табиғи компоненттері болып саналады.

Табиғаттағы фосфор және биогенді катиондар айналымы.Табиғатта фосфор көпткеген тау жыныстарынның құрамында кездеседі, бұл жыныстардың бұзылуы нәтижесінде фосфор құрлықтық экожүйелерге немесе жауын-шашынмен шайылып, ең соңында гидросфераға түседі. Бұл кезде фосфор қоректік тізбектерге қатысады. Көп жағдайда организм – редуценттер құрамында фосфоры бар органикалық қосылыстарды өсімдіктер пайдаланатын органикалық фосфаттарға минералдайды. Фосфор осылай табиғаттағы заттар айналымына қатысады. Мұхиттарда органикалық қалдықтар құрамындағы фосфаттардың бір бөлігі су түбіндегі тұнбаларға шөгіп, заттар айналымынан шығып қалып отырады. Қазіргі кезде фосфордың табиғи айналымы ауыл шаруашылығында фосфорлы тыңайтқыштарды пайдалануға байланысты болып отыр. Тірі организмдердің метаболизм процестерінде түрлі катиондар қатысады. Олардың кейбір түрлері өте көп мөлшерде кездеседі. Биогенді катиондардың құрлықтағы көзі – топырақ. Тау жыныстарының бұзылуы нәтижесінде бұл катиондар топыраққа түседі. Олар тамыр системалары арқылы өсімдіктерге жетеді, өсімдіктер тканьберінің құрамында организмдер мен қоректік тізбектердің жоғарғы сатыларына жетеді.

№ 7 - лекция

Табиғи ресурстар

Жоспар

1. Табиғи ресурстардың жіктелуі адам өмірінде және табиғаттағы маңыздылығы.

2. Табиғатты тиімді пайдалану

3. Аз қалдықты және қалдықсыз технологиялар

Негізгі ұғымдар: табиғи ресурстар, сарқылмайтын, сарқылатын, табиғатты тиімді пайдалану

1.Табиғи ресурстардың жіктелуі адам өмірінде және табиғаттағы маңыздылығы. Табиғат қорғау дегеніміз табиғат ресурстарын пайдалану барысында оның тиімді жолдарын іздеу, қайта түлету, сол сияқты бүліну, ластану жолдарына қарсы бағытталған халықаралық, мемлекеттік және коғам-дық ауқымдағы іс-шаралар жатады. Әрбір мемлекеттің, үлттың табиғат қорғау барысында ежелден қалыптасқан салт-дәстүрлері бар. Олардың негізін қалаушы ата-баба-ларымыздың ой-өрісінен туындаған аңыздар мен ақиқаттар - өмір тәжірибелері.

Сондықтан да түз тағысы киікті киелі, жер мен суын қасиетті деп, жас үрпағына түсіндірген ата-бабамыз табиғаттың қадіріне жете білген. Шүрайлы жайылымын, орман-тоғайын, өзен-көлін пайдаланып әрі оны корғауды мақсат еткен.Табиғат қорғаудағы негізгі мақсат - оның байлығың тиімді пайда-лана отырып, болшақ ұрпакка қаз-қалпында жеткізу. Ол үшін біз табиғат қорларын жете білуіміз қажет .

Табиғат қорлары сарқылмайтын және сарқылатын болып екіге бөлінеді. Сарқылмайтын қорлар адам баласына тәуелсіз болып келеді. Соның бірі - су. Жер шарындағы судың үлесі барлық жердің 2/3 алып жатыр. Сондықтан оньщ коры үздіксіз айналымға түсіп, калпына келіп отырады. Ал экожүйелердің таралуы уақыт пен кеңістікке қатысты салыстырмалы түрдегі айлағаны объектілер.

Сарқылатын қорлар өз кезегінде қалпына келетін және калпына келмейтін деп жіктеледі. Мысалы, қазба байлықтар, мүнай, комір қорлары қалпына келмейтін байлық көзіне жатады. Сарқылатын қорларды адам баласының өте үқыпты түрде пайдалануы болашақ үрпақтың қамын ойлағаны (1-сызбанүсқа).

Қалпына келетін қорлар да адамның ақыл-ойына тәуелді болады. Олар - топырақ, өсімдік пен жануарлар әлемі. Аталған қорларды барынша пайдалану, біржола жойып жіберуге апарады. Мысалы, адам баласының теріс іс-әрекеттінен жер бетіндегі аңдардың 106, құстардың 139 түрі біржола қүрып кеткен. Тіптен, қазақ даласында тіршілік еткен жабайы түйе, қүлан, жабайы жылқы, жолбарыстар бүгінде жоқ. Ал өсімдіктер мен жануарларды, топырақты үзақ уақыт сақтап қалуға мүмкіндік бар. Ол үшін табиғат қорларын қорғаудың барлық шара-ларын қолдану керек. Топырақ қарашіріндісінің түзілуі өте үзақ -мыңдаған жылдарға созылады, ал оның бүлінуі әп-сәтте. Осыған орай адам баласы топырақтың қүнарлығын сақтау үшін агротехникалық шараларды дұрыс қолданып, қосымша органикалық минералды тыңайтқыштар беріп отырады. Топырақтың тозуы көптеген антро-погендік факторларға байланысты. Соның негізгілері - топырақ эрозиясы, тозуы, шөлге айналу және ластану. Осының бәріне де адамның іс-әрекеті себепші.

Соңғы жылдары жер шарындағы барлық табиғат қорлары бүрын-сонды болмаған антропогендік өзгерістерге ұшырап отыр. Олардың ең бастысы - әлемдік климаттағы өзгерістер. Күн мен жел энергиясы сарқылмайтын қор болғанымен, енеркәсіптің қарқындап дамуына байланысты ауаға зиянды газдар, шаңдар көтеріп, адамдардың ден-саулығына қауіп төндіруде. Бүл апатты қүбылыстар өнеркәсібі шоғырланған ірі қалаларда өріс алып отыр. Ауа кеңістігінің ластануы дүниежүзілік мүхиттар мен теңіздерге де өз ықпалын тигізуде.

1-сызбанусқа

Табигат қорларынын жіктелуі

Өркениетті елдер сияқты біздің республикамызда да табиғат қор-ғауға көп көңіл бөлініп отыр. 1997 жылы "Қоршаған ортаны қорғау туралы заң" қабылданды. Заңның негізгі мақсаты еліміздің табиғатын қорғау мен оның байлығын халық қазынасы ретінде болашақ үрпақ-тардың салтанатты өмірі үшін сақтау.

2.Табиғатты тиімді пайдалану. Экология мен табиғат корғау ғылымдары бірін-бірі толықтырып отырады. Экология ғылымы табиғатгы тиімді пайдалану мен қорғаудың ғылыми-теориялық негізін жасайды. Сонымен бірге табиғат ресурстары мен онын қүраушыларында экологиялық факторларды қоршаған ортамен және адамның іс-әрекетімен байланыстыра отырып зерттеп, оны жүзеге асырудың негізгі түжырымдары бекітіледі. Ал табиғат қорғау ғылымы - экология ғылымының негізгі түжырымдарын жүзеге асыратын мемлекеттік немесе қоғамдық игі істер жиынтығы. Экология мен табиғат қорғау ғылымдары бір-бірімен үйлесімді әрекет еткенде ғана табиғат апаттарына жол бермейді. Нәтижесінде, табиғат ресурс-тарын тиімді пайдалану мен оны қорғаудың жоспары жүзеге асады. Сондықтан "табиғат қорғау" үғымының мәні зор. "Табиғат қорғау" үғымына жақын "қоршаған ортаны қорғау" үғымы да жиі қолданылады. Ол адам баласының қоршаған табиғи ортаны әлсуметтік-экономикалық түрғыда қорғаудың жиынтығы. Адам баласы табиғат қорғауды жүзеге асыру үшін табиғатты тиімді пайдалану жүйесі бойынша жүмыстар атқарады. Ал табиғатты тиімді пайдалану - табиғат ресурстарын пайдалану мен оны қайта түлетудің ең ұтымды әрі адамға пайдалы технологиясы.

Табиғатты қорғаудың тағы бір мақсаты - экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз ету. Ол қазіргі және болашақ үрпактың салауатты өмір сүруі үшін адамның теріс іс-әрекеттерін шектеу және табиғаттағы төтенше апаттарды болдырмау. Оны жүзеге асыратын Қазақстан Республикасының Конституциясы және табиғат қорғау завдары.

Табиғатгы қорғауды жүзеге асырудың негізгі бағытгары. Табиғат корғаудың негізгі бағыттарын білу әрбір азаматтың міндеті болып саналады. Олардың негізгілерін қарастырамыз.

1. Жекелеген өндіріс орындары мен өнеркәсіптерді, агроэколо гиялық кешендерді игеруде казіргі заманғы ғылым мен техника

жаңалықтарын пайдалану. Өндіріске аз қалдықты немесе қалдықсыз технологияны енгізу.

2. Экологиялық заңцардың орындалуын үнемі кадағалау.

3. Ірі құрылыстарды, өнеркәсіп кешендерін т.б. объектілерді салуда экологиялық сараптама жасау.

4. Табиғи биоценоздарды сақтап қалу үшін қорықтар, қорыққорлар, ұлттық саябақтар, табиғат ескерткіштері, т.б. үйымдастыру.

5. Табиғат қорғау мәселелері бойынша халықаралық, мемлекеттік деңгейлерде ғылыми-практикалық конференциялар мен симпозиумдар үйымдастыру.

6. Көпшілікке үздіксіз экологиялық білім мен тәрбие беру және экологиялық әдеп пен мәдениетті қалыптастыру.

7. Табиғат корғау мәселелерін піешу жолдары, оның барысы туралы үнемі үгіт-насихат және ақпарат жүйесін үйымдастыру.

8. Жоғарыда аталған шараларды жүзеге асыру әрбір азаматтың міндеті мен борышы болып саналады. Сонда ғана біз туған өлкеміздің табиғатын өз қалпында сақтап қалуға немесс кайта түлетуге үлес қоса аламыз.

№ 8 - лекция

ҚР – ның Экологиялық мәселелерi

Жоспар:

1. ҚР – ның негiзгi глобалдi мәселелерi және олардың мiнездемесi.

Негізгі ұғымдар: ластану, жасанды әсер, азып-тозу.

Қазақстанның қазіргі экологиялық жағдайы ғаламдық шеңберде проблема тудыратын мәселеге айналып отыр. Кеңес дәуірінде ірі ендіріс орындарының қаурыт дамуына байланысты табиғат байлығын игеру мәселелерінде қоршаған ортаның бүзылуы ескерілмей, тек қана мол онім алуға коңіл бөліп, ал табиғаттың ерекшелігін есекермей, көптеген зиян әкелгенін енді ғана біліп отырмыз. Біздің ірі өндіріс орындарының барлығында жоғарыда аталған экологиялық шарттар ескерілмеген. Ірі өндіріс орындарынан шығатын улы газдар, ауыр металдар, ендіріс орындарынан шыққан лас су көздері, өндіріс орындарының айналасындағы халықтың денсаулығына, топырактың, ауаның қүрамының өзгеруіне үлкен әсер етуде.

Біздің Республикамыз табиғи жағынан өте бай өлке. Бірақта жайы-лымды барынша белсенді және жүйесіз пайдалану оның биоөнім-ділігінің төмендеуіне, өсімдік түрлерінің сиреп кетуіне және арам-шөптер басып деградацияға үшырауына жол ашты. Ботаника және топырақтану ғылыми-зерттеу институтының геоботаник ғалымдары-ның зерттеулері бойынша табиғи жайылымдардың сапасы 50-60 % кеміп, 15 млн. га жайылымдық жерді арамшөп басқан және 27 млн. га жердің өсімдіктері сиреп, 22 млн. га жайылым эрозияға, ал 14 млн. га жер тақырланған. Осының бәрі жайылым сапасының нашарлауының көрсеткіштері болып саналады. Бірақ соңғы жылдары елімізде мал басының азаюына байланысты табиғи жайылымдарының өздігінен қайта калпына келу процесі басталғанын байқауға болады. Бірақ бұл жағдай ғылыми-теориянық тұрғыдан негізделмей отыр. Қазақстан жерінің химиялық ластануы ұзақ жылдарға созылған ауыл шаруашы-лығын химияландыруға тікелей байланысты дамыды. Дүниежүзілік тәжірбие көрсеткендей экожүйелер бойынша жердің техногендік ластануы орын алып отыр. Оның негізгі факторлары ауыл шаруашылығында химиялык препараттарды көп қолдану, миниралды тыңайт-қыштарды жүйесіз пайдалану, өнеркәсіп орындарынан бөлінетін зиянды заттардың соның ішінде ауыр металдар мөлшері көбеюде. Соңғы жылдары азық-түлік аркылы адамдардың улануы, денсау-лығының әлсіреуі, ауруларға душар болу факторы орын алуда. Осының бәрі азық-түлік қүрамындағы пестицид қалдықтары мен ауыр метал-дардың есебінен екені анық. Олардың шекті зиянды мөлшері (ШЗМ) қалыпты деңгейден асып отыр.

Табиғатты қорғау мәселесі бүкіл дүниежүзілік проблемаға айналуда. Экологиялық проблема дегенде ең алдымен Арал, Балқаш, Каспий, Семей қасіреттері еске түседі.

Арал теңізі - Қазақстанның інжу-маржаны. Арал теңізі ірі экологиялық апатқа ұшырыағанға дейінгі көлемі - 1066 км², тереңдігі - 30-60 м, тұздылығы - 10-12% болған. Қойнауы кәсіптік бағалы балықтарға бай, жағасы қоға мен қамысты теңіз еді. Сол кездерде жылына 50-150 мың балық ауланса, теңіз жағасынан едәуір мөлшерде бұлғын терісі игерілген. 1966 жылдардан бастап Арал өңірін игеру қолға алынды. Осы аймақтағы игерілетін жер көлемі бұрынғыдан Өзбекстан мен Тәжікстан 1,5, Түрікменстанда 2,4, Қазақстанда 1,7 есеге өсті. Ал Амудария мен Сырдария бойындағы халықтың саны 1960-1987 жылдар аралығында 2,2 есеге артты. Халық санының өсуіне орай суға деген қажеттілік те артты. Осыған орай 1970-1980 жылдар аралығында аралға құйылатын су мөлшері азайды. Оның негізгі себептері - антропогендік факторлар еді. Екі өзен бойындағы суды мол қажет ететін күріш пен мақта өсіру ісі қарқында дамыды (Шардара). Оның үстіне ауылшаруашылығының басқа да салалары барынша дамыды. Өзен бойлары игеріліп, суды ысырапсыз пайдалану жүзеге асты. Мәселен, Аралға 1960-1965 жылдар арасында 44 мың м³, ал 1990 жылдары екі есеге қысқарды. Нәтижесінде, Арал теңізінің деңгейі 23 м-ге дейін төмендеп, оның су айдыны 30-200 км-ге дейін қусырылды. Судың тұздылығы 40 %-ға дейін артты. Оның үстіне екі өзен бойындағы шаруашылықтарда тыңайтқыштар мен химиялық препараттарды қолдану бұрын-соңды болмаған көрсеткішке жетті. Тыңайтқыштарды қолдану 10-15 есеге өсен. Осындай антропогендік факторлар Арал өңірін экологиялық апатқа ұшыратты. Құрғап қалған теңіз түбінен жыл сайын айналаға зияндылығы өте жоғары 2 млн. тонна тұзды шаңдар көтеріліп, желмен тарай бастады. Сонымен, Арал апатына себеп болған факторларға:

- жергілікті жердің тарихи-табиғи ерекшеліктерін ескермеу;

- ауылшаруашылығын дұрыс жоспарламау, судың қорын есепке алмау;

- суды өте көп қажает ететін күріш, мақта дақылдарын барныша көбейтіп жіберу;

- жерді игерудің агротехникалық шараларын сақтамау және суды үнемді пайдалнбау;

- табиғат ресурстарын пайдаланудағы жіберілген қателіктер мен оны меңгерудің ғылыми тұрғыдан негізделмеуі болып табылады.

Осы аталған факторлар Арал теңізі экожүйесіндегі тіршілік атаулының экологиялық дағдарысқа әкелді. Бұл жағдайлар адам баласының қолдан істеген қателігі ретінде дүниежүзіне белгілі болды. Арал өңірінде туындап отырған қазіргі экологиялық апаттар нышаны жыл өткен сайын теңіз суын таратуда. Оның фаунасы мен флорасы жойылып бітуге жақын. Топырақтың тұздануы өте жылдам жүруде. Арал теңізінде балық өсіру шаруашылығы тоқталып, соңғы 1-2 жылда ғана қайта қолға алынды. Ондағы тұрғындардың әлеуметтік жағдайы төмендеп кетті. Теңіз түбінен көтерілген улы тұздардың мөлшері жылына 13-20 млн. тонна деп есептеледі. Тіптен, тұзды шаңдар әсері сонау Орта Азия республикалары аумағына жетіп, ауылшаруашылығына зардабын тигізуде. Арал өңіріндегі климаттың өзгеріуі шөл белдеменің табиғи ландшафтарын бірте-бірте күрделі әрі қайтымсыз атропогендік экожүйелерге қарай ығыстыруда.

Арал өңіріндегі антропогендік факторлар ондағы тұрғындардың салт-дәстүрлеріне, экономикалық-әлеуметтік жағдайына тікелей әсер етуде. Жұмыссыз қалған балықшылар әлеуметтік жағынан қорғаусыз қалып, басқа аймақтарға еріксіз қоныс аударуда. Қазіргі Арал өңірінде адамдардың денсаулығы күрт төмендеп кетті. Бұл өңірде соңғы мәліметтер бойынша туберкулез, бүйрекке тас байлану, сары су, өкпе-тыныс жолдарының қабынуы, жұқпалы ауралар республиканың басқа өңірімен салыстырғанда жоғары көрсеткішті беріп отыр.

Арал теңізінің болашағы дүниежүзі халықтарының толғандыруда. Оның біржола жойылып кетуі Орта Азия мен Қазақстанды ғана емес көптеген Шығыс елдерінің тыныс-тіршілігіне өзгерістер әкелмек. Ал ауытқушылықтар антропогендік экожүйелердің тұрақсыздығын тудырады. Қазіргі кезде Аралды құтқару бағытында батыл да жоспарлы түрде ғылыми негізде жұмыстар жасалуда. "Арал тағдыры - адам тағдыры" болғандықтан оны сақтап қалу аға ұрпақтың болашақ алдындағы борышы.

Балқаш көлі - Қазақстандағы ең ірі экожүйелердің бірі. Көл Балқаш - Алакөл ойысында орналасқан. Көлемі - 501мың км², ұзындығы - 605 км, ені - 9-74 км аралығында. Ал ең терең жері - 26 м. Бұл көлдің 1970 жылдарындағы сипаты болса, қазір мүлдем басқаша. Жетісу өзендерінің ішінде Іле, Қаратал, Ақсу және Лепсі өзендерін Балқашқа құяды. Балқаш көлі шөлейт және шөл табиғат белдемдерінде орналасқандықтан, оның климаты шұғыл континентті болып келеді. Су айдынының булануы өте жоғары. Осыған байланысты судың деңгейі тез өзгеріп отырады. Ұзақ жылдар тіршілігі тұрақты болып келген су айдынының қалыпты жағдайы өзгере бастады. Балқаш көлінің экологиялық жағдайының нашарлауц себебі Қаратал, Лепсі, Ақсу өзендерінің мол суының Балқаш көліне жетпей суармалы егістерге жұмсалуынан. Оның үстіне бұрынғы кездерде Аягөз, Биен, Сарханд және Басқан өзендері Балқашқа құйып, оның табиғи су деңгейін сақтап отырған. Аталған антропогендік жағдайлар Балқаш көлінің жағдайын шиеленістіріп жіберді. Балқаш экожүйесінің одан әрі нашарлауына Іле өзені бойына салынған Қапшағай суқоймасы да әсер етеді. 1970 жылы Қапшағай суқоймасындағы Іле өзенінің суын бөгейтін Қапшағай бөгеті салынды. Оған қосымша Іле өзенін қоректендіріп отырған Шелек өзені Бартоғай бөгетімен бөгеліп, онда көлемі 300 мың м³ су жинақталды. Осылайша Үлкен Алматы каналы (БАК) салынды. Каналдың салынуына байланысты Шелек өзені Ілеге құюын тоқтатты. Іле – Балқаш алабының ауыл шаруашылығында барынша пайдалануымен 1965-1990 жылдар аралығында Балқашқа құятын судың көлемі 25 %-ға азайды. Іленің орта ағысы мен төменгі сағасында Шарын күріш, Шеңгелді көкөніс, Ақдала күріш алқаптары пайда болды. Осының бәрі Іле – Балқаш су алабының табиғи жүйесінде қалыптасқан тепе-теңдік заңын бұзды. Балқаш экожүйесінің бұзылуының зардаптары. Іле – Балқаш экожүйесіндегі өзгерістер (әсіресе Қапшағайдан төменгі бөлігі) өте сирек кездесетін Іле тоғайын, өзен жағасындағы шұрайлы жайылымдар мен оның сағасындағы қамыс-қоғаның жойылуына себепші болды. Көлдің жағалаулары кеуіп, тұзды шаң жиі көтерілді. Ауа райы өзгеріп, қуаңшылық пен аңызақ желдер үдеді. Балқаш көлі соңғы жылдары 2 метрге жуық төмендеп отыр. Сонымен көл жағалаулары батпақтанып, сорланып, тақырлар мен шөлдерге айналуда. Іле – Балқаш экожүйесінің фаунасы мен флорасы зардап шегуде. Балық аулау соңғы жылдары 5 есе төмендесе, уылдырық шашу (Қапшағай су қоймасы) тіпті азайды. Сонымен қатар балықтардың Іле бойындағы егіс, көкөніс алқаптарына пайдаланылған пестицидтер, тербицидтер және минералды тыңайтқыштар қалдықтарымен улануы жиі байқалуда. Іле – Балқаш алабы ит тұмсығы батпайтын тоғайлар, кішігірім көлдер, аралдар, аңдар мен құстар мекені болатын. Әсіресе 1960 жылдары жылына 1,5 млн-ға жуық бұлғын терісі дайындалатын болса, қазір бұл шаруашылық жойылған. Іле бойында және көл жағасындағы тіршілік ететін құстардың түрлері де азайып кеткен. «Қызыл кітапқа» енген аққу, бірқазан, көкқұтан, т.б. құстар қазір өте сирек кездеседі. Іле – Балқаш алабы Қазақстандағы тарихи-табиғи ескерткіштерге бай өлке. Бұл өңірде Шарын тау өзені мен оның бойындағы Шарын тауларындағы тастағы таңбалар мен тас мүсіндер және көне қорғандар жүйесі, Әнші құм атты табиғат туындысы, Алтынемел ұлттық саябағы, Кербұлақ сияқты қорыққорлар бар. Жетісу деп аталатын бұл аймақта 3 млн. астам халық тұрады. Ең ірі қалалары – Алматы, Талдықорған, Жаркент. Бұл өңірдегі экологиялық ірі мәселелер қатарына Балқаш көлі бойындағы Балқашмыс комбинаты, Приозер, Ақсүйек кен рудаларын байыту кешендері, Сарышаған полигоны және Текелі қорғасын-мырыш комбинаттары осы аймақта тұратын тұрғындарға өз зардабын тигізіп отыр. 1999 жылы «Балқаш көлін құтқару, оның бүгінгісі мен болашағы» атты халықаралық деңгейде экологиялық форум өтті. Онда Балқаш көлін құтқару мәселелері қаралып, нақты шешімдер қабылданды. Оның негізгілері:

1. Іле өзені бойындағы өндіріс орындарында суды тиімді пайдалануды реттеу.

2. Қапшағай суқоймасынан Балқашқа жіберілетін судың үлесін тұрақтандыру.

3. Ақдала және Шарын массивтеріндегі күріш алқаптарын азайту.

4. Жер асты суларын пайдалануды жүзеге асыру.

5. Суармалы жерлердің көлемін шектеу.

Балқаш көлін құтқару бүгінгі күннің талабы. Арал мен Балқаш сияқты су экожүйелерінен айырылу Қазақстанды ғана емес Еуразияны да бұрын-соңды болмаған экологиялық анаттың ошағына айналдыруы мүмкін. Сондықтан әрбір табиғи экожүйені көздің қарашығындай сақтау мен қорғау адамзат баласының парызы.

Каспий теңізі – жер шарындағы бірден-бір тұйық су айдыны. Оның көлемі – 380 мың км ². Каспий теңізі солтүстіктен оңтүстікке дейін 1030 км, батыстан шығысқа дейін 196-435 км аралықты қамтиды. Солтүстік-шығыс бөлігінің климаты континенталды, ал оңтүстік-батысты субтропикалық климатты құрайды. Каспийдің солтүстік жағалауы таяз, көбіне қайраңдардан тұрады. Каспий теңізі Еуропа және Азия континенттерінің түйіскен жерінде орналасқан. Каспий қайраңы өте ерекше табиғат туындысы әрі өсімдіктер мен жануарлардың қолайлы ортасы. Мұнда «Қызыл кітапқа» енген өсімдіктер мен жануарлар көптеп кездеседі. Тұйық су айдыны болғандықтан мұндағы организмдердің басымы эндемиктер. Теңіздің құнды байлықтарының бірі – бекіре тұқымдас балықтар. Олардың 5 түрі тіршілік етеді. Бекіре тұқымдастардың дүниежүзілік қорының 70 %-ы осы теңіздің үлесіне тиетінін мақтанышпен айтуға болады. Каспий ойпаты өзінің табиғат ескерткіштерімен, фаунасы және флорасының көптүрлігімен ерекшеленеді. Мұнда өсімдіктердің 945, балдырлардың 64, фитопланктондардың 414, зоопланктондардың 100-ден астам түрі тіршілік етеді. Каспий теңізі кәсіптік балықтарға да бай. Теңізде балықтың 76 түрі кездеседі. Каспий теңізі жыл құстарының да сүйікті мекені. Теңіз жағалауларында 3-3,5 млн. құстар қыстан қалса, ал жыл құстарының саны 10-12 млн-ға жетеді.

Адам мен табиғаттың қарым-қатынасын жақсарту бағытталған тағы бір шара – табиғат байлықтарын тұтынуды ақылға сиымды мөлшерде өзіне – өзі шек қою. Халықтың экологиялық санасын қалыптастыру міндетті экологиялық білім мен тәрбие берудің бірқатар комплексті мәселелерінен тұрады. Олар – экологиялық ғылыми сананы қалыптастыру, экологиялық этиканы, экологиялық психологияны және экологиялық құқықтық сананы қалыптастыру қажет.

№10 - лекция

Адам денсаулығы және Экология

Жоспар:

1. Табиғи- экологиялық факторлардың адам денсаулығына әсері

2. Әлеуметтік-экологиялық факторлардың адам денсаулығына әсері

3. Гигиена және адам денсаулығы

Негізгі ұғымдар: гигиена,әлеуметтік-экологиялық факторлар,табиғи сауықтыру факторлары,

Қоршаған ортаның экологиялық жағдайы мен ауру деңгейі Адамның денсаулығының төмендеп,ауруға шалдығуын ағзаның ортаға толық бейімделе алмауымен, қолайсыз әсерлерге берген теріс жауабы ретінде қарастыру керек. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының (ВОЗ) анықтамасы бойынша, денсаулық дегеніміз — бұл тек аурудың болмауы емес, ол толық физикалық, психологиялық және әлеуметтік қолайлылық.Ғалымдардың есептеулері бойынша адамдардың денсаулық жағдайы 50—52%-ы — өмір сүру салтына, 20-25%-ы — тұқым қуалау факторларына, 18—20%-ы — қоршаған орта жағдайларына, ал 7—12% ғана денсаулық сақтау саласының деңгейіне байланысты болады. Антропогенді факторлар бұрын болмаған, жаңа техногенді ауруларды туғызады.Адамның денсаулығына зиянды әсер ететін факторлардың ішінде әр түрлі ластаушы заттар бірінші орын алады. Адамның іс-әрекеті нәтижесінде биосфераға, оған тән емес 4 млн.-нан астам заттар шығарылады. Сонымен қатар, жыл сайын қоршаған ортаға мыңдаган жаңа заттар шығарылады. Олардың көпшілігі ксенобиотиктер (грек тілінен аударғанда хеnos —бөтен) адам мен басқа да тірі ағзалар үшін бөтен заттар.Аурулардың көбеюі сонымен қатар табиғи ортаның әр түрлі трансформацияларымен, оның толық бұзылуы, өнеркәсіптік кешендерге, бір типті тұрғын жерлерге және т.б., яғни «үшінші табиғатқа» айналуына байланысты. Денсаулыққа әлеуметтік және экономикалық жағдайлардың әсері артып отыр. Табиғи және физико-химиялық тұрғыдан алғанда таза орта болса да, қолайсыз әлеуметтік-экономикалық жағдай ауру мен өлімнің артуына әкелетінін өмір көрсетіп отыр. Әлеуметтік-экономикалық жағдайдың нашарлауы адамның психологиялық күйі мен стресстік құбылыстар арқылы әсер етеді. Адамдардың мезгілсіз қайтыс болу себептері ең алдымен қолайсыз табиғи және әлеуметтік факторлар болып табылады.Ауру мен өлімнің қоршаған орта жағдайларына тәуелділігі жекелеген мемлекеттер мен аймақтар мысалынан көрінеді.Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының мәліметтері бойынша жыл сайын дүние жүзінде шамамен 500 мың адам пестицидтермен уланады және оның 5 мыңы өліммен аяқталады. Мұндай құбылыстар әдетте «үшінші әлем» елдерінде жиі кездеседі. АҚІІІ-пен салыстырғанда бұл елдерде улану 13 есе артық.
Ағзаларға қолайсыз әсер ететін және ауруларға әкеліп соқтыратын заттарды төмендегідей топтарға бөліп көрсетуге болады:
1) концерогендер (латын тілінен аударғанда cancir — рак, генезис — шығу тегі) қатерлі ісіктер туғызады. Қазіргі уақытта шамамен 500 осындай заттар белгілі. Олардың ішіндегі ең күштілеріне бензо(а)пирен және басқа да полициклді ароматтық көмірсулар, ультракүлгін сәулелер, радиоактивті изотоптар, эноксидті смолалар, антриттер, нитрозаминдер, асбест және т.б. жатады;
2) мутагендер (латын тілінен аударғанда mutasio — өзгеру) – хромосомалар саны мен құрылымының өзгеруіне әкеліп соқтырады. Оларға: рентген сәулелері, гамма-сәулелер, нейтрондар, бензо(а)пирен, колхицин, кейбір вирустар және т.б. жатады;
3) тератогендер (грек тілінен аударғанда teras, teralos — құбыжық) — жеке дамуда кемістіктерге әкелетін, кемтарлықтардың пайда болуына әкелетін заттар. Тератогендерге әсер ететін мөлшерінен артып кететін кез келген фактор жатады. Көбінесе тератогендерге мутагендер, сондай-ақ пестицидтер, тыңайтқыштар, шу және т.б. ластаушылар жатады. Сонымен қатар, эмбриогендерді де бөліп көрсетуге болады. Эмбриогеидер (грек тілінен аударғанда embryo – ұрық) эмбрионалдық даму кезінде зақымдануларға әкелетін заттар. Эмбриогендерге тератогендер, мутагендер және басқа да заттар (мысалы, алкогольді ішімдіктер, есірткі заттар және т.б.) жатады.Адам қызметінің нәтижесінде жаңа, бұрын болмаған аурулар пайда болады. Мұндай ауруларды ерекше техногенді аурулар тобына жатқызады. Оларға қорғасын («сатуризм»), кадмий («ита-ита»), сынап қосылыстарымен (“минамата”) және т.б. уланудан пайда болған аурулар жатады.
Денсаулық үшін зиянды органикалық және бейорганикалық заттар
Көптеген органикалық заттар улы және жоғары дәрежеде тұрақты болып табылады. Олар көбінесе канцероген, мутаген, тератоген немесе басқа аурулардың пайда болуын күшейтеді.Органикалық қосылыстардың ішінде, әсіресе, галогенді көмірсулар мен полициклді ароматтық көмірсулар (ПАК) қауіпті.

Галогенді көмірсулар. Бұл топқа бір немесе бірнеше көміртегі атомдары хлор, бром, йод немесе фтормен алмасқан органикалық қосылыстар жатады. Хлорлы көмірсулар кең таралған. Олардың көпшілігі тұрақты, ағзалар оларды жеңіл сіңіреді және жекелеген мүшелер мен ұлпаларда жиналуға қабілетті.

Фенолмен улану бауырды, бүйректі, қанды зақымдайды. Ағзаның тұқым қуалау қасиетіне де әсері анықталған. Сонымен қатар канцерогенді және тератогенді әсер етеді.Ауыр металдар. Көптеген ауыр металдар ағзалардың тіршілігіне қажет және микроэлементтер тобына жатады. Оларға цинк, мыс, марганец, темір және т.б. кіреді. Сонымен қатар олар тірі ағзалар үшін улы.

Ауыр металдар ақуыздармен жеңіл байланысып, майда еріп, жинақталады. Ауыр металдардың қоршаған орта мен ағзада жинақталуының негізгі көзі — отынды жағу, пестицидтер, кейбір органикалық қосылыстар, өндірістік қалдықтар және т.б.Белгілі мәліметтер бойынша (Вронский, 1996) антропогенді заттар есебінен қоршаған ортаға қорғасынның 94-97%-ы, кадмийдің — 84-89%-ы, мыстың — 56-87%-ы, никельдің — 66—75%-ы, сынаитың — 60%-ы шығарылады.
Қорғасынның негізгі көзі — автокөлік жанармайы болып табылады. Қорғасынның көп бөлігі металлургия кәсіпорындары мен ауыл шаруашылығында пестицид ретінде мышьякты) қорғасынды қолдану кезінде шығарылады.
Қорғасынмен улану немесе «сатуризмнің» белгілері мынадай: тез шаршау, кешке көру қабілетінің төмендеуі, қан аздық, бүйректің зақымдануы, жүрек ауруы, уақытынан бұрын босану, түсік тастау.

Кадмий. Ауыр металдардың ішіндегі ең улы элемент. Ортаға кадмийдің шығарылу себептері тас көмірдің шаңы, химиялық тыңайтқыштар, пластмассалардың қалдықтары мен жану өнімдері, темекі түтіні. Қорғасынға қарағанда кадмий топырақтан өсімдікке жеңіл өтеді (70%-ға дейін) де, ағзадан баяу шығарылады. Негізінен бүйректі (бүйректе жиналады), жүйке жүйесін, жыныс мүшелерін зақымдайды, тыныс алу жүйесіне зиян. “Ита-ита” ауруын туғызады.

Сынап. Қоршаған ортада кеңінен таралған. Дүние жүзіндегі сынаптың өндірісі жылына 10 мың т. астам. Ол негізінен электротехникада, медицинада және химия өнеркәсібінде қолданылады.Металдық (элементарлық) сынап іс жүзінде ағзаға зиянды емес. Бірақ бу түріндегі сынаптың әсері қауіпті.Ағзаға тамақпен не тері арқылы енген сынап тұздарының қауіптілігі жоғары.
Сынаптың металлорганикалық қосылыстары(әсіресе метил сынап)ағза үшін өте улы және қауіпті.

Асбест. Соңғы кезде дәрігерлердің назарын өзіне аударып отыр.Ұсақ асбест шаңы — асбестоз ауруын туғызады. Өкпе ұлпаларын зақымдап, қатерлі ісіктерге әкеледі.

Келесі табиғи сауықтыру факторларын қарастырайық:

1)Табиғиеңбектерапиясы – бұл табиғатта адамның тынбай еңбек етуі кезіндегі денсаулығын шынықтыру процесі.Мысалы,бақшада,орманда,т.б.Еңбек зат айналымын, күшті қалпына келтіру,психологиялық бейімделуді күшейтеді.

2)Гидротерапия – су процедурасын қолдану,яғни ауруды емдеу үшін шомылу. Шомылу көптеген аурулардың, мысалы, тыныс алу жолдарының алдын алады.

3)Аэротерапия – үлпілдек,салқын ваннамен емделу.Әсіресе микробтармен ластанбаған қысқы аязда ауа пайдалы.

4)Гелиотерапия – Күнге күю процесі.Ол рак ауруын қабылдауды 10-30 рет азайтады. Бұрын адамдар таң атқаннан, күн батқанға дейін бақшада,орманда жұмыс жасап,сонымен қатар күнге күйіп жүрді.Сол үшін де болар сол кезде рак аурулары аз таралды.

5)Педотерапия – Тура және кері мағынада топырақпен емделу. Ертеде қазақ халқы топырақ ластанбай тұрып,жараланған орынға топырақ түйірін салған,өйткені топырақ құрамында қанды тоқтататын,витамин бөлетін – микроскопиялық саңырауқұлақтар болған. Ал қазіргі кезде,топырақ ластанған және оның жараланған жерге түсуі, әр түрлі ауруларға апарып соқтыруы мүмкін.Бұл жерде тағы бір пайдалы жағы ол-жерде жалаң аяқ жүру.

6)Ландшафтық терапия. Көркемсурет ландшафты-адамның көңіл-күйін көтеріп, уайым, жүйке стресінен арылтады. Стресс-иммундық жүйені бұзып, организмнің ерте қартаюына әкеледі.Әдемі қайың орманы өзінің әдемілігімен жанды баурап алады.

7)Тыныштықпен емделу. Шу әр түрлі ауруды:асқазан жарасын,жүйке жүйесінің әлсіреуіне дейін қоздыруы мүмкін.

8)Иіспен емдеу. Иіс әр түрлі эмоцияны тудыратыны белгілі:қуаныш пен мұң, көңіл-күйді көтеру,еңбек қабілетін жоғарылату,ал жағымсыз иістер, бас ауруын, бас айналу, тітіркену, қысымды жоғарылату,және т.б.

№11 - лекция

Қоршаған ортаның жағдайының бақылау және мониторингті құрудың принциптері

Жоспар:

1.Экологиялық мониторинг, ұғымы, мақсаты.

Негізгі ұғымдар:мониторинг, ғаламдық, базалық, фондық, ұлттық, аймақтық, жергілікті, импакті

«Мониторинг» - латын тілінен “монитор” деген сөзінен шыққан. Оның мағынасы “Бақылаушы, сақтандырушы” - деген ұғымды білдіреді. Ертеде желкенді кеменің алдынғы жағында тұрып, жан – жағын бақылап кемелердің бір – бірімен соғысып қалуынан, саяз жерлерге шығып кетуінен сақтандырып тұратын матростарды “монитор” немесе “Бақылаушы”, “сақтандырушы” деп атаған. (Е.Н. Вилесов. 1999). Қазіргі кезде мониторингтердің өте көп түрлері бар. Қоршаған табиғи отаның мониторингі деп – адамдардың денсаулығына, басқа да тірі организмдерге қауіп төнгеннен сақтандыратын ұзақ уақыттағы қоршаған ортаның жағдайын бақылауы. Әсер ету маcштабтары бойынша мониторингтің әсері кеңістік және уақытшаға бөлінеді. Ақпаратты топтастыру сипаттамасына қарай мониторинг: Базалық, әлемдік, аймақтық (регионалдық) және импактті мониторингтер бөлінеді.

Қоршаған орта мониторингі проблемалары және географиялық ақпараттық жүйені ендіру және ұйымдастыруға табиғи ортаны қорғауға және ресурстарды тиімді пайдалануға байланысты көбірек назар аудару керек.

Мониторингтің түрлері.

1. Ғаламдық – халықаралық ынтымақтастық негізінде жер биосферасындағы әлемдік құбылыстар және процестерді зерттеу арқылы назарға ұстап экстремалды қолайсыз жағдайлардың болуы туралы уақтылы ескерту жасап отыру.

2. Базалық – (фондық) – жалпы биосфералық табиғи құбылыстарды бақылау.

3. Ұлттық – мемлекет көлеміндегі мониторинг немесе бір мемлекеттің шегінде арнайы құралған органдар. Органдар арқылы жүргізілітін мониторинг.

4. Аймақтық – белгілі бір аймақ шеңберіндегі процестер құбылыстарды қадағалай және бұл процестер мен құбылыстар өзінің табиғи анторпогендік сипаты бойынша барлық биосфераға тән немесе ірі – ірі аудандар көлемінде құбылыстар мен процестерді бақылу.

5. Жергілікті (локальді) – ерекше қалыпты аймақтар мен жерлердегі антропогендік әсер мониторингі немесе елді – мекендерде, өнеркәсіп орындарда қоршаған ортаның сапалық өзгеруіне бақылау жүйесі.

6. Импактік – ерекше қауіпті зоналар мен жердегі аймақтың және жергілікті антропогенді жердің мониторингі.

7. Аралық мониторинг – авиациялық немесе ғарыштық мониторинг.

Ластаушы көздер бірнеше түрлерге жіктеледі. Олар табиғи және антропогенді олы бөлінеді.

Атмосфераны ластайтын көздер:

Табиғи түрі:

1. Жанартаулар, фумаролдар, сольфатарлар (газдар, жанартау шаңдары, сынап булары).

2. Мұнай мен табиғи газдардың табиғи жолмен шығуы (көмірсутектер).

3. Сульфидтардың кен орындары (күкіртті газ).

4. Теңіз және мұхит үстінен желдің соғу арқылы хлоридтермен сульфаттардың, шығарылуы.

5. Радиоактивті кен орындары (радон).

6. Жер астындағы көмір өрті (күкірттің 2 валентті оксиді, көмірсутегі).

7. Табиғи жағдайда шыққан орман және дала өрттері.

8. Өсімдіктерден бөлінетін тозаң, иісті және ұшпалы заттар.

Переглядів: 3777