• Гідрологія і Гідрометрія
• Господарське право
• Економіка будівництва
• Економіка природокористування
• Економічна теорія
• Земельне право
• Історія України
• Кримінально виконавче право
• Медична радіологія
• Методи аналізу
• Міжнародне приватне право
• Міжнародний маркетинг
• Основи екології
• Предмет Політологія
• Соціальне страхування
• Технічні засоби організації дорожнього руху
• Товарознавство продовольчих товарів

Ежелгі парсы еліндегі Заратуштра діні

Тарихи деректердегі Заратуштра Виштаспа сарайына солтүстіктен келді деген мәліметтер Бойстың “Заратуштра Еділдің шығыс беткейлеріндегі азиялық далада өмір сүрді” деген тұжырымдарына сәйкес келеді. Соңғы ғыл. пікірлер бойынша, Заратуштра осыдан 3000 жылдай бұрын, Еділ өзенінің шығыс жағалауындағы Ұлы Тұран жазығында (қазіргі Батыс Қазақстан аумағы) киіз туырлықты сипаттама ұлысында, Поурушаспа деген малшының отбасында дүниеге келген. Кез келген көшпелі жұрттың өкілі тәрізді Заратуштра да табиғат құбылыстарына табынып, бала күнінен адам мен ғаламның, болмыстың сырын ұғуға, абс. ақиқатқа (Жаратушы иеге) жетуге талпынады. 30 жасқа толған шағында, көктемгі теңесу сәті – Наурызды қарсы алған күннің ертесіне Заратуштра әлемді жаратушы құдірет иесі – Ахура Мазда құдайға жолығады. Соның шарапатымен Заратуштра ақыл-білімге кенеліп, жаратушы Жалғыз Иенің ақиқат сөздерін жұртқа тарата бастайды. Бұл: Будданың жер бетіне келуінен – 1000 жыл, Иса пайғамбардың келуінен – 1500 жыл, ал Мұхаммед пайғамбардың (ғ.с.) Жаратушыдан Құран Кәрім аяттарын қабылдауынан 2000 жыл бұрын болған оқиға еді. Заратуштра пәниден өкінішсіз өтіп, бақидың рахатына кенелу үшін адамзат баласына “ізгілікті ойға беріл”, “ізгілікті сөз айт” және “ізгілікті іс тындыр” деп үш шарт қояды. Кесапаты көп, қиянаты мол пенделер болашақта дозақтың отына шарпылып, қиямет-қайым күй кешетінін ескертті, тайпаластарын әділеттілік пен қанағатшылдық жолына үндеді. Заратуштраның уағыздарын ен даланы еркін жайлаған көшпелі жұрт қабылдай алмады, оның өзін қуғындап, өміріне қауіп төндірді. Еділ бойын тастап қашқан дала пайғамбары Бактрия елінің (қазіргі Түрікменстан, Ауғанстан аумағы) билеушісі Виштаспа патшаны барып паналайды. Патша оның уағыздарына ұйып, ақыл-парасатына тәнті болады. Осылайша Заратуштра ілімі Бактрия арқылы ежелгі Иранға тарайды (қ Заратуштрашылдық). Арада бірнеше ғасыр өткен соң Заратуштраның діни-мистикалық уағыздары мен дұға-өлеңдері жинақталып, жүйеленеді де, “Авеста” деген атпен көне парсы тілінде кітап болып шығады (қ. Авеста). Адамзаттың алғашқы ұстаздарының бірі жөнінде неміс философы Ф.Ницше, “Заратуштра осылай деген” атты филос. толғау жазған.

Тәңіршілдік— дәстүрлі түркілік дүниетанымның бастауындағы діни сенім. Тәңіршілдік сенімнің Ұлы Тәңірісі – берік қандастық жүйеге негізделген түркі қоғамының Жаратушысы әрі Иесі. Ұлы Тәңірдің елі де, қағаны да, жері де киелі әрі қуатты деп танылған. Тәңіршілдік ұлттық психологияны, яғни ұлттың ділдік сипатын анықтайтын танымдық өлшем. Ибн Фадлан ( Аббас халифатының елшісі) 10 ғ-дың басында оғыздарға жасаған саяхатында “түріктердің қиын-қыстау кезеңде “Бір Тәңірі” деп, басын көкке қаратып мінажат ететіндіктерін” айтқан. Әр түрлі дін адамдарын пікірталасқа шақырған Мөңке ханның: “…Біз тек қана Бір тәңірге құлшылық етеміз” деген ұстанымын еуропалық миссионер-саяхатшылар Марко Поло, Плано Карпини, Рубрук мәлімдеген. Тәңір ұғымы Шумер сына жазуларында, ғұндарда “зингир” (қазақта “зеңгір” сөзі бар) түрінде кездеседі. Ұлы Тәңірдің “Көк, Ұлы, Нұр”, т.б. сипаттарының бәрі аспанды білдіреді. Сипаты жағынан Тәңірі ешнәрсеге ұқсамайды. Тәңіршілдік сенімінде соғыста жеңіс сыйлайтын да, билік иесіне билікті ұсынатын да, халықтың ниетіне қарай билеушіні таңдайтын да – Тәңірі. Дәстүрлі түркілік дүниетаным бойынша күйзеліске түсу халықтың рухани азғындағаны үшін Тәңірдің оларға жіберген жазасы болып саналады

№ 5 тақырып: Ұлттық діндер және олардың түрлері.

1. Үндістандағы ұлттық діндер – индуизм және сикхизм.

2. Қытайдағы ұлттық діндер: конфуцийшылдық және даосизм.

3. Жапондардың ұлттық діні - синтоизм

4. Еврейлердің ұлттық діні – иудаизм.

Индуизм-қазіргі Үнді елінде кең таралып, брахманизм ілімі негізінде елдегі әр түрлі діни нанымдарды бір жүйеге біріктірген дін . Ол 4--5 ғ.ғ. құл иеленуші қоғамның ыдырап, феодалдық қоғамның дамуы тұсында қалыптасты. Әдетте «Индуизм» деген атауды пайдаланбайды. Олар өз діндерін арьядхарма («арии заңдары») деп, сондай-ақ «санатана- дхарма» немесе жәй «санатана» деп те атайды. Индуизмде үш құдай бар : Брахма ( жаратушы) , Вишну (сақтаушы), Шива (бұзушы, қайта жаратушы). Брахма көптеген әр түрлі бейнелерге ие, соның ішінде әйел бейнесі Шакти де бар. Индуизмнің негізгі бағыттары : вишнуизм , шиваизм, шактизм. Бүкіл Үнді елінде осы құдайларға арналған мыңдаған үлкенді – кішілі храмдар салынған.Осы бағыттар үлкен құдайлар пантеонын құрайды. Храмдардан басқа қасиетті көптеген орындар , өзендер бар. Ең қасиетті өзен «Ганг» болып есептеледі. Үндістанда тек құдайларға ғана емес, сиырдың, өгіздің, маймылдың, жыланның мүсіндеріне де табынушылық кездеседі. Индуизмде бірегей шіркеу басшысы, шіркеу иерархиясы жоқ, сондай-ақ кононизация, ұйымдасқан шіркеу, клир де болған емес. XV ғасырда діни ғұрыптар қара халықтың тілі болып саналатын хинди тілінде атқарыла бастады. Осының нәтижесінде Вишнудің көпшілік арасындағы мәртебесі жоғарылай түсті. Шиваға құлшылық жасау да осы құдайды мойындаушы қауымдардың бірлігінің нығаюына қызмет етті. Бірақ, көпқұдайлық үнді халықтарының одан әрі қауымдаса түсуіне кедергі болған жоқ. Керісінше, осы көп құдайлар біртұтас діни түсінік аясында құрметтеліп, индуизм баршаның дініне айналды.

Индуизм үшін " Махабхарата" және "Рамаяна" әпостары - Үндістанды арий тайпалары жаулап алуы кезеңіндегі үнділердің қаһармандық күресі туралы әңгімелейтін қасиетті аңыздар жинағы. Поәмада индуизм құдайлары пантеоны туралы кең әңгімеленеді. "Рамаянада" Раманың және оның жұбайы Ситаның өмірі баяндалады. Индуизмнің діни ескерткіштерінің ішінде құрылымдық жағынан "Махабхарата" әпосына енетін дүниетанымдық проблемаларға түсініктемелер беретін ' Бхагават-Гита " ("Жаратушы өлеңі" немесе "құдіретгі өлең") философиялық концепция тұтастығымен ерекшеленеді. Концепцияның негізін күллі болмыстың (соның ішінде психика мен сананың) бастауы ретіндегі пракрит (материя, табиғат) туралы және одан дербес таза рух - пуруша (кейде Брахман немесе Атман деп аталады) туралы ережелер құрайды. Осылардан шығарма авторларының екі негізді мойындаған дуалистік көзқарасы айқын көрінеді.

"Бхагавад-Гитаның" негізгі мазмұнын Кришнаның өсиеттері деген орынды. Үнді мифологиясы бойынша Вишнудің сегізінші аватарасы (осы кейіпте көрінуі) болып саналатын Кришна әр адамды өзінің әлеуметтік (варналық) қызметі мен міндеттерін орындауға, тұрмыс тіршілігі жемістеріне бейтарап болуға, өзінің бар ойын құдайларға бағыштауға үйретеді. Йога "Ведаларға" сүйенеді және Веда философиялық мектептерінің бірі болып табылады. Ол әрі философия, әрі тәжірибе (харакет), жекелей алғанда, әр адамның рух еркіндігіне жету жолы, ол ең бірінші кезекте медитация арқылы адамның өз сезімі мен ойын өз ырқына бағындыруға арналады. Йога жүйесінде құдайға сену азаптан құтқарылуға бағытталған іс-қимылдың шарты және теориялық дүниетанымдық көзқарастың әлементі ретінде қарастырылады. Дара (Жаратушымен) қосылу адамның өзінің даралығын сезінуі үшін қажет нәрсе. Медитацияны жақсы меңгерген жағдайда адам самадха күйіне (толық интраверсия) енеді.

Индуизмнің тағы бір арнасы – «Пурана» діни-мистикалық поәмалары. Оларда космогониялық аңыздар мен құдайлар генеалогиясы топтастырылған. Индуизм тарихының ерте кезеңінде Брахманың әлемді жаратушылық орны, оның құдайлардың ішіндегі біріншілігі қалтқысыз мойындалса, бертін келе Вишну мен Шива онымен қатар қойылып, " Тримурти " немесе үштік ұғымы орнығады. Мифологиядағы Шива бейнесі - қарама-қайшылықты бейне. Ол кейде жағымды жағынан да көрінеді. Мәселен, Шива мәйектілік пен шексіз шығармашылық қуаттың құдайы. Әлем әрқашан Шива және оның жұбайы - Деви құдайдың әмірімен пайда болады және әрдайымғы солардың бақылауындағы қуат арқылы жасайды. Индуизмдегі абыздардың басты міндеті – шәкірттердің діни білім алуын ұйымдастыру. Мұндай білім таратушыларды "гуру"яеп атайды.

Индуизмнің басты мерекелері - Кришна мен Раманың туған күндері мерекелері жөне Ганеша мен Шиваның құрметіне өткізілетін салтанаттар. Индуизм - өмір салты және мыңдаған жылдар бойы орныққан дәстүр. Индуизм үнділіктер мекен ететін Непалда, Бангладеште, Шри-Ланкада және басқа елдерде тараған. Қазіргі кездері индуизмге Батыстың елеулі көңіл аударып отырғаны байқалады. Бүгінгі Үндістанда индуизм, буддизм, ислам, христиандық, сикхизм, зороастризм және өзге діндер қатар уағыздалады.

Конфуцийшылдық ежелгі Қытайда б.д.д. 6 ғ. орта шенінде қалыптасқан философиялық жүйе. Оның негізгі салған ежелгі Қытай ойшылы Конфуций ( Кун-цзы, б.д.д. 551-479 жж). Конфуцийшілдіктің басты мәселелерінің бірі – Чжән Мин (атауды өзгерту) туралы ілімі . Ол әр адамнан өзінің қоғамдағы орнын есінде ұстауды талап етеді. Жалпы алдыңғы орынға дүниеге көзқарастық мәселелер емес, әлеуметтік-әтикалық мәселелер қойылады. Басты құдірет күші деп конфуцийшілдер аспанды есептейді, ал Қытайды билеушілерді – «аспанның ұлы» деседі.

Даосизм.Бұл діни-философиялық бағыттың негізін салушы– Лао-Цзы. Оның еңбегі даналық сөздеерден тұратын «Дао-дә-цзин», яғни Дао туралы кітап.

Мағыналық тұрғыдан Дао ілімі әрі құдай, әрі табиғат, әрі даналық ілімі дегенді де білдіреді. Сол себепті табиғаттың қозғалыс заңына бағындау дао заңына немесе құдайға бағынбауды білдіреді. Дао ілімі зұлымдықтың қай түріне болмасын қарсы.

Сондай-ақ өте ертеде пайда болғандықтан ол да өз тарихында бірнеше кезеңдерден өтіп, қазіргі кезде түп нұсқасынан түрленген формасын ұшырату тарихта жаңалық емес.

Синтоизм(«жапон. Синто – құдайлар жолы ) – Жапонияда ежелгі феодалдық дәуірде жергілікті анимистік нанымдар мен шаман діни нанымдары белгілерінің негізінде қалыптасқан дін. Билеп- төстеп отырған император династиясының бастауы, ең басты құдайы, күн құдайы Аматәрасуболып табылады, шығу кезінен бастап синтоизм будда дінімен тығыз байланыста. Елде будда діннің таралуына байланысты синтоизмнің рөлі бірте – бірте кеми берді. Будда храмдары кезінде синтоизм абыздарының рұқсатымен салынған және синтоизм құдайлары олардың қамқоршысы деп есептелінді. Өз ретінде кейбір синтоизм храмдарына будда құдайлары қамқоршы делінеді. Орта ғасыр дәуірінде аралас синто – будда храмдары да пайда болды.

Иудаизм - өте ерте шығып, осы кезге дейін сақталып келген еврейлердің діні . Семит тайпасының ішінде б.д.д. екі мыңыншы жылдар ішінде шыққан. Израиль мемлекетінде иудаизм мемлекеттік дін болып саналады. Иудаизмнің өзіндік ерекшелігі бар ; бір құдай Яхвені ғана мойындау, еврей халқы «құдайдың қалаулысы» деген уағыз, қасиетті кітаптарды күнәсіз деу, мессияға ( құтқарушы құдайдың келуі ) , о дүниеге сену Иудаизм пайда болғаннан бастап ұлттық сипат алды, «Құдай қалаған халықтың» Яхве құдаймен одақ құрған діні болып жарияланды. Құдай қалағандық идеясы, тіптен еврейлер басқа елдерге таралып кеткен күннің өзінде де, иудаизмге еврей тайпаларынан тысқары шығуына мүмкіндік бермеді. Мұның себебі – иудаизмнің ұлттық сипатында. Иудей дінінің өзегі – яхве құдайдың құдіреттілігіне сену. Иудаизм қызметшілері діндарлардан құдайға соқыр сенімді талап етеді. Қазіргі иудаизмнің жаңа ерекшілігі оның христиан дінімен жақындасуында. Бұл мәселе төңірігінде алғашқы сөз еткен Англиядағы еврей буржуазиясының өткен ғасырдың аяғындағы өкілі Клод Монтефьоре. Діни мәселелеріндегі бірігу тенденциясына қоғам қайраткерлері де жақ болуда. Ватикан да бұл бірігу ұмытылысына оң қарайды, арнаулы комиссия осы мәселемен шұғылдануда. Осындай бірігу тенденциясымен қатар иудейлер дінінде неохасидизм де орын алып отыр.

№ 6 тақырып: Будда діні және негізгі бағыттары

1. Будда дінінің пайда болуы: Будданың өмірі.

2. Будда діні ілімінің негіздері: төрт ізгілікті ақиқат және азаптан құтылудың сегіздік жолы.

3. Будда дінінің негізгі бағыттары: хинаяна және махаяна.

4. Чань-буддизм ( Қытай ) және дзән-буддизм ( Жапония ) мектептері

5. Буддизмдегі ламаизм бағыты

Будда (санскрит сөзі – көзі ашылған деген мағынада) діні - Орталық, Шығыс және Оңтүстік-Шығыс Азия елдерінде, сондай-ақ Қиыр Шығыста таралған ең ерте шыққан әлемдік діндердін бірі. Ол біздің дәурімізге дейінгі V1 ғасырда Үнді жерінде пайда болған. Будда туралы аңыз. Будда теологтарының уағыздауынша, діннің негізін салушы Сиддхартха Гаутама Солтүстік Үнді еліндегі шакья тайпасы патшасының ұлы болып табылады. Алайда бұл туралы әдебиетте нақтылы деректер жоқ. Буддашылардың ұғымында әрбір ең жоғарғы қасиеттілікке жеткен жан будда бола алады, яғни көзі ашылады. Жер бетіндегі өмірінде Шакьямуни (шакья руынан шыққан тақуа) деп аталған буддалардың бірі адамдарға құтқару туралы ілімді жеткізген, оны ізбасарлары санскрит сөзімен дхарма (ілім, заң) деп атаған. Сол себепті будда термині Шакьямуни деп те ұғынылады. Аталмыш дінді зерттеушілердің пікірінше, Будданың тарихта орын алғанына шек келтіріледі. Мысалы, Рис-Рәвиус, А. Мензис Будданы мифтік бейне деп есептейді. Қазіргі ғалымдардың көпшілігі осы пікірді қолдайды. Будда дінінің пайда болуы Үнді елінің б.д.дейінгі V1 ғ.саяси-әкономикалық жағдайымен байланысты. Бұл кезде Үнді елінде таптық қоғам қалыптасып, оның қайшылықтары көріне бастаған. Оған қосымша болған елдегі касталық (қоғамдық топ) жүйе болды. Ең жоғары ката брахмандар (абыздар) қоғамдық өмірде басты орын алды. Ал олардың діні қоғамның кастағ бөлінуін жақтады. Будда дінінің шығуы, касталық жүйенің төменгі әлеуметтік сатысында тұрғандардың, брахмандардың үстемдік етуіне наразылық білдіруінің көрінісі. Будда діні брахманизм дінінің көптеген әдет-ғұрыптарынан қол үзіп адамдар будда іліміне бой ұсынып құтқарыла алады деп жариялады. Сөйте тұрып брахманизм дінінің бірқатар идеяларын да ұстап қалды.

Будда дінінің уағыздары. Будда дінінің негізгі уағыздары «Трипитака» (Үш себет даналық) деп аталған кітапта баяндалған. Будда діні уағыздарының өзіндік ерекшілігі белгілі бір бейнедегі құдай жоқ. Будда барлық құдайлардан жоғары тұрады. Ол құтқару мүмкіндігі бар жеке тылсым күш емес, тек қана діндарлардың көзін ашып,оларға ақиқатты танудың,сондай-ақ дұрыс жүрудің жолын көрсетеді. Будда діні де құдай идеясын жаратушы деп танымайды. Дегенмен, Веда (ежелгі үнділердің басты қасиетті кітаптары) уағыздайтын құдайларды, періштелерді, перілерді мойындап, басты құдай Брахманы да қолдайды. Будда діні өзге әлемдік діндер сияқты біртұтас емес. Оның негізгі бағыттары хинаяна және махаяна болып бөлінеді.Хинаяна – «құтылудың тар жолы». Монахтар қауымына (санагха) кетіп өмірден баз сы хинаяна жолы неғұрлым көбірек таралған махаяна – «құтылудың тар жолды». Махаяна Будда дінінің бұрынғы тұйықтығынан қол үзіп, барлық діндарларға құтылудың болатындығын айтты, бұл Будда дінінің әлемдік болуына мумкіндік туғызды.

Буддизмнің пайда болуы. Зерттеушілердің пікірінше, бұл дін осыдан 2500 жылдай әріде пайда болған. Оны құрған Индияның солтүстігінде орналасқан шакья тайпасынан шыққан Шакьямуни деген тұлға. Ол жер – жерді аралап жүріп, өзінің ойында пайда болған ұғымдарды адамдарға уағыздаған. Өзін Будда (атақты білгіш) деп таныстырған. Ол өзін жердегі адамзатты, жан – жануарларды азаптан құтқарушы есебінде жіберілген адам екендігін түсіндірген. Өзі сол шакья тайпасының Готама руынан шыққан Сиддхартха патшасының кейпін алған.Буддизмнің пайда болғанынан алдыңғы кездерде Индияның мәдениеті өте жоғары деңгейде болды. Оның жазбасы, өзіндік әдет-ғұрпы, діндері болған. Индия мәдениеті әлемдік Месопотамия, Египеттердің мәдениетінің қатарында болды. Үндістанда біздің дәуірімізге дейінгі 6 ғасырда құл иеленушілік қоғам құрылды. Қоғамды билеп-төстеушілер брахмандар мен әскери қауым болды. Брахмандар мен әскери қоғам бір – бірімен бақталастықта болды. «Монахтардың өлеңі» деген буддистердің бір діни әдебиетінде үй – жайын тастап, қайыршылық жолда жүрген, тақуа деп аталатындардың «бостандығын» жырлапты. Бұл кезде Индияда буддизмнен басқа да көптеген діндер болды. Әр жердің өз құдайы бар, әрбір істің немесе құбылыстың өз құдайы бар дегенді уағыздайды. Бұл діндердің, оның ішінде буддизмнің белгілі бір негізін қалаушы құбылыс жоқ және көпшілік кітаптарда олар жайлы түсіндіріп жазушылар болды. Будданың өсиеттері жазылған Махавагга, заңдары жазылған Ману, Джатак деген кітаптары пайда болды. Индияның көпшілік таптары бір – бірімен соғысып отырғанының арқасында жоғары тап қорғану жағдайын жасап, өз күшін нығайта түсіп, әрі бір – бірімен бірлестікке келіп, топтаса түсті. Нәтижеде Маурья империясы орнады. Осы кезде түрлі касталарға бөліну, дүние зерттейтін институттар, діни-философиялық ағымдар пайда бола бастады. Осындай жағдайда буддизм де күш алып, әлем дінінің бірі дәрежесіне жетті. Сонымен Индияда адамдар қоғамдық касталарға бөлінді. Брахмандар: оларды құдай аузынан жаратқан деген ұғымда болды. Сол себептен олардың ішінен қазылар, оқытушылар, баяндамашылар шығады. Ол ең жоғарғы каста, билік те солардың қолында.Кшатрийлер:оларды құдай екі білегінен жаратқан деген ұғымда болды.Олар білім алады, тәрбиеленеді, соғыстың кезінде, қорғану кезінде қару – жарақтар алып жүреді. Бұл бүкіл елді осы екі каста билеп алды деген ұғымның дәлелдемесі. Ваишьялар: оларды құдай санынан жаратты деген ұғымда болды, олар сондықтан да ең қиын жұмыстарды орындайды, егін егеді, саудамен айналысады, мал бағады. Сонымен қатар олар діни оқу орындарына қаражат бөледі. Шудралар: оларды құдай аяғынан жаратқан, олар түпкілікті зәнгілер (дуана пақырлар) . Олар жоғарғы үш кастаға қызмет етеді. Бұлардың кәсіптері ең лас, қара жұмыстар. Міне, осы касталардың бөлінуі де, олардың тұрмыстық орындары да діни тұжырыммен белгіленген. Тәртіптері қатаң: төменгі кастадағы адам жоғары кастадағыға үйленуіне тыйым салынады; ер адам өз кастасынан төменгі кастадан үйленуіне болады, бірақ төртінші каста – шудрадан емес; брахмандарды Құдайдың таңдаулы адамы дейді; патша қандай жағдай болмасын брахмандардан салық алмайды (ыдыс, киім, т.б.); брахманға өлім жазасын берсе де, оның тек шашын сыпырып алып тастайды, ал басқа кастадан болса, ол үкім орындалады:10 жастағы брахман 100 шудрадан артық бағаланады. Шудралар – бұралқылар, хайуанаттан да төмен, иттен де күні қараң, қорлықтағы адам; шудралардың бірі брахманға қолын созып, таяқ көтеріп қалса немесе жай брахманды ұстамақ болса, онда оның қолы кесіледі, ал тепсе аяғы сындырылады. Шудралардың бірі брахманды үйретемін деп әрекет жасаса, оған қайнап тұрған зәйтүн майын ішкізу жазасы беріледі. Буддизм басқа діндермен байланысты болып, брахманизмді жоққа шығарғанымен, оның әсерінен арыла алған жоқ. Жанның ауысуы, Карма, Сансара, Нирвана жайлы идеялар буддизмнің қайнар көздері – веданта, ньяя философиялық мектептері, вайшешика діни мектебі болып табылады.

Діни ілімдері мен әдет – ғұрыптары. Табыну дауысты музыка аспаптарымен, Кейде неше түрлі киімдер киіп, беттеріне қорқынышты маскалар киген монахтар жүреді. Храмнан алып шыққан Будданың мүсіндерін көтеріп, көптеген адамдардың көшеде жүргенін көруге болады. Діни әдет – ғұрыптары мол, әртүрлі өмірдегі әрбір қадамын діни әдет – ғұрыптарды өткізетіндер - өз дініне берілген діндар адамдар. Буддолог С.Радхакришнан буддизмдегі көптеген ілімдерді зерттей келіп: «Дегенмен буддимнің барлық формасының көзқарасы бойынша, буддизмнің негізін қалаушы Будда. Ол бодхи ағашының түбінде отырып, қиындықтан қалай құтылу жолын, яғни келесі өмірдегі қиындықтан құтылу жолын айтып, мәңгі жасауға ұмтылысты көрсетті. Міне осы түйін буддизмнің Индия жерінен басқа елдерге тарағандағы қызықтырған себепкер болды». Буддизмнің ілімі, оның ілімінің маңызы басқа діндер сияқты келесі, мәңгілік өмірде жақсылыққа жету болса, бұл өмірден де, келесі о дүниедегі өмірден де түгелдей құтылу керектігін уағыздайды. Қасиетті жерлердің бірі Будданың тісі туралы айтуға болады .Бір тіс аспандағы құдайдың сыйынатын қасиетті жері есебінде, бірі Гандхарада, үшіншісі – Колинге, төртіншісі жыландар еліне түскен дейді. Ал, ең қасиеттісі біздің дәуірге дейінгі 2 ғасырда алғашқыда Индияда сақталған, кейін паша Хеммаланың беруімен Шри – Ланкаға жіберіліп, сонда Зуба храмы салынған. Қайыр – садақаны буддистердің орталығы болған осы жерге көбірек беріп, буддистер табыну үшін жиылып, әр жылы үлкен мереке өткізеді. Ол мереке бүгінге дейін тойланады. Бұдан да басқа көптеген діни әдет – ғұрыптар, мерекелер өткізіледі. Будда теориясы буддизмнің дінсіздігі, нақтылай айтқанда, жаратушы Құдай - әлемді билеушіге сенбеушілік сияқты дәйектерді түсіндіреді. Бұл дінде барлық дүниені және адамды жаратушы – Құдай жоқ., Будда мұндай құдайлықтан жоғары дегенді айтады. Ол ештеңені жаратқан емес, сондықтан адамдарды қорғау жағынан уәде бермейді. Ол сенушінің көзін ашып, әлемдегі шындықты түсінуге, қайғы – қасіреттен, зорлықтан, теңсіздіктен арылуға жол көрсетеді дейді.

Буддизм дінінің негізінде пайда болған діни ағымдар.Тарихи деректерге қарағанда Будда дүниеден қайтқаннан соң, оның ізбасарларының арасындағы қайшылықтардан будда дінінің негізгі екі бағыты пайда болды: хинаяна және махаяна. Хинаяна діни ілім мен ғұрыптардың мызғымастығын жақтаса, махаяна оған қосымшалар енгізуді, буддизмге кеңірек түсініктеме беруді қолдады. Бұл мәселелер дінбасыларының сангити аталатын басқосуларында кейін де талқыланып отырды. Хинаяна Шри-Ланкада, Таиландта, Бирмада, Лаоста, Камбоджада кең таралғандықтан оңтүстік діні деп те аталды. Махаяна негізінен Қытай, Жапония, Корея, Непал, Бутан территорияларында, кейінірек ламаизм түрінде Монғолияда, Тибетте, Бурятия мен Жоңғарияда кеңінен тараған. Махаяна екі тармаққа – ламаизм мен дзен-буддизмге бөлінген. Ламаизмге құдайлар пантеоны тән болса, дзен-буддизмде құдай жоқ деп санайды. Қытай және Жапония жеріне буддизм б.ә. 1-3 ғасырларында тарала бастады. Ал 6 ғасырда қытайлық махаяналық ағым - чань-буддизм, яғни жергілікті нанымдардың синтездік негізінде қалыптасты. Кейінірек ол Жапон жерінде дзен-буддизм деген атпен таралды.

Ламаизм негізінен буддалық уағыздарды қабыл алып, өзі тараған елдердегі халықтардың жергілікті діни нанымдарын пайдаланды және будда дінінің табыну ғұрпын жеңілдетті. Ламаизм дінінде монахтар мен монастырьлар кең тараған. Буддалық монахтар жұмыс істемейді, қайыр садақа есебінен күн көреді. Сол себепті кейде оларды «бхикшу» қайыршы деп те атайды. Будда дінінің ағымдары мен секталарының кәделері мен монастырлық құрылысы әр түрлі және олар тараған елдерде монастырлар өте көп болды. Будда дінінде шіркеулер бір-біріне бағынбайды, әр елде өз шіркеуі бар және ол өзінің мәртебелі басшысын ғана мойындайды. Тибет елінде тараған ламаизм дінінде оны далай-лама деп атайды, ал оның көмекшісін панчен-лама дейді. Будда дінінде хубилгандарға табыну салты да кең тараған. Әдетте өкімет басшылары хубилғандар қатарына қосылғандардан.

Будда дінінің тараған аймақтары және халқына әсері.5 -7 ғасырларда буддизм мәдениеті өркендеп, ең жоғарғы деңгейге жетті. Монастырларында үлкен байлық жиналды. Азияның көп калаларында – Кошамбиде, Санчиде, Бодх – Гасде, Матуреде, Сарнатхеде, Аджантеде әшекейленген храмдар салынды. Будданың мүсіндері жасалды. Бірақ бұл кезең Индиядағы буддизмнің құлдырауының бастамасы мен орталық және шығыс Азия елдеріне тарау кезеңі болды. Индияда 11 ғасырдың басында буддизмнің толығымен жоғалып кету себебін ғалымдар зерттеу арқылы бір тұжырымға келе алмауда. Г.Ф.Ильиннің айтуынша, буддизмді әкімшілік пен басқа діни орталықтарының күшті қудалауына түсті деген кейбір әдебиеттердің дәлелдемелеріне сенуге болмайды. Бұл діннің жоғалу себебін Индияға шеттен келгендерден іздеген жөн деді. Будда дінінің әдет- ғұрыптары индуизм дінінің әдет-ғұрыптарына, мәдениетіне ене бастады. Тіптен Шива мен Вишну бейнесіне Будда бейнесін ендіре мүсіндер жасала бастады. Кейінгі кезде топтасқан монахтар ұйымдары ғана қалды. Елді халықтың арасынан кетіп, ауыл арасында ғана қалған монахтардың кедей халыққа ауыртпалығы түсе бастады. Буддизмді Азия елдеріне қай кезден тарады деуге дәлелді құжат жоқ. Болжауға қарағанда, біздің дәуірге дейінгі 1 ғасырда Қытайға тараған, бұл кезең Қытай монахтарының Индияға табынуға көптеп барумен негізгі канондарын өзіне алып келуден, буддизмге жаңа бағыттар құрудан бастады. Оның бірі – буддизм, чань және басқалар Тибетке 17 ғасырда енді. Монғолия мен Ресей территориясына 14 ғасырда енді. Ресейде – қалмақ, бурят, тува елдеріне енді. Буддизм діні Неапольда үлкен роль ойнайды. Буддизм Индиядан кеткенде дінді Неаполь ұзақ уақытқа дейін сақтаушы болып келді. Қазіргі кезде Неаполь Шри – Ланкамен дін туралы қатар дәрежеде тұрады. Көп жерде Буддалардың храмы негізгі мәдени орталық болып келді.

Қазіргі кезеңдегі буддизм. Қазіргі кезеңдегі буддизм өте күрделі, қарама – қарсы құбылыстарға тап болған жағдайлар да кездеседі. Кейбір халықтарда орта ғасырлардан қалған әдет-ғұрыптар, ілімдер, ағымдар сақталғанымен дінге көптеген өзгерістер енгізіліп, көп жағдайда көптеген ережелерін қалдырған. АҚШ «буддизмді оқыту институтын» құрды. Ондағы ойы бұл дінді құрметтеу емес еді, жердегі дүниеге, өмірге қызықпау мәселесін үгіттеп, жоғарғы өмірге қызықтыруға жасалған агрессорлық бағыт еді. Азия елдерінде социалистік идеологияның тарауынан буддистердің арасында қызығушылық пайда болып, «буддизм социализмі» деген ұран пайда болды. Бұл ұран бүкіл Азия елдерін жайлады. Цейлон, Бирма, Кампучия, Лаос, Тайланд, Жапон елдерінің буддистері бұл ұранмен социалистік режимді қолдағандарын білдіріп, социализм құруда халықпен бірге болды. Дін туралы айтсақ, әлемдік үш діннің бірі болған буддизмнің әдет-ғұрыптары, бағыты ерекше. Ислам діні мен христиан дінінің кейбір ережелері, шығу тарихы жағынан қандай да заңдылық, көңілге сенім енгізерліктей жағдайлардың барлығын ескерсек, будда діні біздерге түсініксіз екенін айту артық емес.

№ 7 тақырып: Христиан дінінің пайда болу және жікке бөліну тарихы.

1.Христиан дінінің пайда болуы. Иисус Христостың өмірі.

2. Христиан дінінің таралуы және мемлекеттік дінге айналуы.

3. Христиан дінінің жікке бөлінуі және негізгі бағыттарының қалыптасуы.

Христиан дінінің пайда болуы. Христиан діні біздің дәуіріміздің 1-ғасырының екінші жартысында Кіші Азияда пайда болды. Оның шығу және жылдам таралу себебін анықтау үшін сол кездегі жағдайларға тоқталуымыз керек Шындығында христиан діні Шығыс халықтарының діни ғана емес, философиялық түсініктерін де қабылдады. Христианшылдықтың идеялық төркіні, біріншіден, әр түрлі шығыс діндерінің мифологиясы, екіншіден, ежелгі дүниедегі арнайы философиялық ұғымдар еді. Шығыс діни жүйесінде христиандарға үлкен ықпал еткен иудаизм – еврейлердің ежелгі монотеистік діні. Христиан дінінің қасиетті кітабы – Библияның құрамына иудаизмнің қасиетті кітабы - Көне өсиет те (Ветхий Завет) кірген. Ол құдайдың әлемді, өсімдік және жануарларды, адамды жаратуы туралы Көне өсиет қағидаларын өзгеріссіз сақтады. Қазіргі кезге дейін Көне өсиет христиан және иудаизм дініндегілер үшін де қасиетті кітап болып саналады.

Христиан шіркеулерінің кұрылуы.Телогтардың уағызына сәйкес шіркеу «Христостың денесі» ретінде дүние жаратылғаннан бастап бар. Олар шіркеуді тарихи түрде апостолдарда және Иерусалимдегі алғашқы діндарлардың бірігуінен шықты-мыс дегенді айтады. Шіркеудің мәңгі өмір сүруінен келіп христиан ілімінің өзгермейтіндігін тұжырымдайды.Шындығында, шіркеу христианшылдықтан тым кейін пайда болған. Шіркеудің пайда болуы алғашқы христианшылдықтың дамуының маңызды кезені болып табылады. Осылайша 11 ғасырдың екінші жартысында-ақ қауымдарда билік шын мәнінде епископтардың бай христиандар өкілдерінің қолына көшті.Шіркеудің нығаюы қасиетті жазбалар мен қасиетті аңыздардың жасақталуымен қатар жүрді. Христиан дінінің қасиетті жазбасы Библияда (грек biblia – кітаптар ) жинақталған. Оның қазақша атауы Інжіл. Осы кітаптардың бірінші бөлігі (Ветхий Завет – Ескі өсиет,автор) Иудаизм дініне де ортақ. Барлығы 77 кітап. Олар ежелгі еврей, арамей (өте аз бөлігі) және грек-койне (Новый Завет – Жаңа өсиет) тілдерінде жазылған. Қазіргі кезде Інжіл көптеген елдердің тілдеріне аударылған. Рим мемлекетінің христиандықты қудалауы немесе щған бейқам қарауы 1У ғ. Басында жаңа дінді қолдауға көшті. 313 жылы император Константин Әдикт үкім шығарып, христиан дінін басқа діндермен теңгерді, ал 324 жылы христиандықты ресми түрде Рим империясының мемлекеттік діні деп жариялады. 325 жылы оның басшылығымен Нике қаласында 1 Бүкіләлемдік христиан шіркеулерінің соборы шақырылды, ал христиан діни ілемінде зор рөл атқарды.Рим мемлекетінің ыдырауы нәтижесінде төрт дербес шіркеулер пайда болды. Олар – Константинополь, Александрия, Антиохия, Иерусалим шіркеулері, іле-шала Антиохия шіркеуінен Кипр, кейіннен Грузин православие шіркеуі бөлініп шықты. Христиан діні ірі екі негізгі бағытқа – православие, католиктік бағытқа бөлінді. Бұл бөліну жүздеген жылдар бойы қалыптасып, орнықты. V ғасырдан бастап олардың арасында христиан дінін билеп-төстеу үшін күрес басталды. 1054 жылы шығыс және батыс христиан шіркеулері айырылысып тынды. Батыс шіркеүі – Рим-католиктік, яғни әлемдік шіркеу деп аталатын болды. Ал шығыс шіркеуі – православие шіркеуі деп аталып, ол алғашқы, ортодоксалды христиан принциптерін берік ұстанып қалды.

Христиан дінінің әлемдік мәні.Христиан діні 20 ғ. дейін әлемде өз үстемдігін жүргізіп, идеологиялық монополияны сақтап келгенмен, христиан шірекулерінің саясаттағы ықпалының құлдырау ғасыры болды. Осыған байланысты олар өз саясатын өзгертуі қажет болып, саясатқа араласудың жаңа жолдарын қарастыра бастады. Қазіргі кездегі кез келген шіркеу иерархы – саясаткер. Дегенмен шіркеулер әлемдегі көптеген бейбітшілік жолындағы күрестерде үлкен роль атқарып келеді. Мәселен, үлкен апаттарға қарсы, ядролық қаруды жоюда т.б.с.с. Бүгінде конфессионалдық ерекшееліктеріне қарамастан христиан шіркеулерінің қайсысы болмасын әлеммн тығыз байланыста болуда белсенділігін көрсетуде. Христиан әдебиеті негізгі 4 жанрдан тұрады: 1. Інжілдер, 2. Апостолдардың арнау- лы хаттары, 3. Апостолдардың ісі туралы жазбалар, 4. Христос өсиеттері. Діншілдер олардың ішінен ең маңыздысы Інжілдер дп санайды. Ал алғашқы үшеуі ескі грек мемлекетіндегі Синопа қаласында жазылғандықтан синоптиктік деп аталады. Інжілдердің бір-біріне қайшы жерлері де аз емес, яғни әр кезеңдегі әр түрлі саяси-әлеуметтік көзқарастарды да меңзеп келген. Қазіргі заманғы христиандық және саясат. Христиандықтың тарихы — тұтастай халықтардың тағдырын өз уысында ұстауға бағытталған шіркеулердің өз ішіндегі және халықаралық деңгейдегі үздіксіз күрестер тарихы. Ол өзінің басынан құлдырау және дәуірлеу кезеңдерін талай өткерді. XX ғасырға дейін әлемде өз үстемдігін жүргізіп, идеологиялық монополия сақгап келді.

Бүгін кез келген шіркеу иерархы — саясатшы. Мәселе оның осы саясатқа қалай араласатынында. Біздің заманымыздың саяси палитрасы алуан түсті. Осыған қарай христиандық та көп векторлы саясат жүргізіп отыр. Бүл бірнеше себептерге байланысты: кейбір елдерде, мәселен, Англияда, христиандық күні бүгінге дейін мемлекеттік дін болып есептеледі. Ал кейбір мемлекеттерде діннің мүндай мәртебесі жоқ, ол әр адамның жеке басының ісі деп жарияланған. Мәселен, американ протестантизміне өзімшілдік, волюнтаризм, жеке инициатива мен еркіндік тән. Өзін азат шіркеу және өкіметті табиғи дүшпаны санайтын протестантизм мемлекетпен қатынасын осы түрғылардан құрады. Бұл протестанттық тенденцияға секуляристік идеология қарсы қойылып келді: протестанттар дінді мемлекеттен қорғауға ұмтылса, секуляристер мемлекетті діннен қорғауға ұмтылды. Сонымен қатар көптеген протестанттық топтар мен қозғалыстар, әсіресе фундаменталистер, өздерінің алдына "Американың моральдық жаңғыруы" мақсатын қойды. Католиктердің позициясы бұған қарама-қарсы: олар шіркеу мен мемлекеттің қатынасын мақсат бірлігіне негізделген ымыраластыққа құрады. Католиктер мемлекет атеизм мен діни индифферантазмге қарсы күреске мейлінше батыл араласуы керек деп санайды. Олар протестанттардың мемлекетке қатысты дін жекебастық іс деген көзқарасын мүлде қабыддамайды. Православие шіркеуі мемлекетпен қатынас мәселесінде католиктер позициясына жуық тұр. Осының бәрінен шығатын қорытыңцы: діннің қоғамдағы мәртебесі, ұстаған бағыты, мемлекет ісіне қатынасы қандай болмасын, ол әлемдегі тепе-теңдікті сақтауда, бейбітшілік жолындағы күресте әлі де үлкен роль атқарады. Мәселен, шіркеулер әлемді екіге бөліп, адамзатты апат алдына алып келген супердержавалар текетіресін жоюға елеулі үлес қосты, бүгінде ядролық қаруды мүлдем жою үшін белсенді күресіп отыр. Бүгінде өздерінің конфессионалдық ерекшеліктеріне кдрамастан христиан шіркеулерінің кдйсысы болмасын "осы дүниемен" белсенді пікір алмасуға үмтылыс көрсетіп отыр. Екінші Ватикан соборы "шіркеудің бетін" осы дүние мүқтаждары мен проблемаларына бүруға үндеді. Бүл үндеуді барлық христиан конфессиялары саяси бағдар ретінде қабылдады.

Інжіл - әлемдік мәдениет ескерткіші. Христиандардың басты кітабы — Інжіл адамзат ойының тамаша ескерткіші. Ол өзінің атауын гректің "кітаптар" деген сөзінен алады. Інжіл, діншілдердің айтуынша, пайғамбарлар мен апостолдар деп аталған қүдайдың ерекше қалауы түскен адамдар арқылы келген Қасиетті Рухтың аяндары негізінде жазылған кітаптардың жинағы. "Інжіл" атауы тек VI ғасырда ғана пайда болды. Інжіл екі бөлімнен түрады. Олар — Көне өсиет және Жаңа өсиет. Біріншісіне христиандыққа дейінгі кездерде көне еврей тілдерінде жазылған және иудейлер мен христиандар қатар құрметтейтін кітаптар жатады. Екіншісіне грек тілінде жазылған кітаптар енеді. Олардың авторлары — апостолдар мен евангелиешілер.

Көне өсиеттің канонға енбеген кітаптарын қоса есептегенде Інжіл 77 кітаптан тұрады. Оның ішінде Көне өсиет католиктер де, православие шіркеуі де синодтық (ең беделді) басылымдарға енгізетін 39 канонды және 11 канондалмаған кітаптарды қамтиды. Көне өсиеттің барлық кітаптарын бірнеше топқа бөлуге болады. Біріншісі - Мұсаның бес кітабы немесе Заң (еврейше - Таурат). Екіншісі - тарихи кітаптар, үшіншісі - Пайғамбарлар, төртіншісі - Жазулар. Соңғысы өзінің мазмұны жағынан сан алуан. Оның ішінде новеллалар да, философиялық, адамшылық-әтикалық трактаттар да, ғашықтық-әротикалық поәма да, құлшылық өлеңдер жинағы да бар.

Жаңа өсиетке 27 кітап жатады. Олар — апостолдар Матфей, Марк, Лука және Иоанн жазған Евангелиелер (грек тілінен — игі хабар), Қасиетті апостолдардың қызметтері, Иоанн уағызшының "Жолдауы" мен "Аяндары" (Апокалипсис). Жаңа өсиетке енген төрт Евангелие осы жанрдағы көп кітаптардың ішінен неғұрлым шын, қүдай рухымен шабыттанып жазылған кітаптар ретінде таңдап алынған. Бірақ оларды шындығында аталған төрт адамның жазғандығына, яғни олардың авторлығына тікелей дәлелдер жоқ. Сондықтан, "Матфей бойынша", "Марк бойынша" деген тәрізді сілтемелермен қолданған әділірек болар еді. Евангелиелер осы адамдар салған дәстүрлерге негізделеді. Аңыз бойынша Матфей мен Иоанн Ғайсаның шәкірттері, ал Лука мен Марк оның шәкірттерінің пікірлестері. Евангелиелер грек тілінде I ғасырдың екінші жартысында жазылды. Олардың ішіндегі көнесі - Марктің Евангелиесі. Олар өздерінің сөздерінде үнемі ауыздан ауызға тараған Ғайсаның шәкірттері мен ізбасарларының әңгімелеріне сүйеніп отырады. Сондықтан евангелиешілердің сөздері үнемі бір жерден шыға бермейді. Бірақ, қапысыз айқын нәрсе - Кәсиетті жазбалардың барлық кітаптары христиандар үшін айырықша беделді, ал Евангелиелер олардың өзегі. Інжіл - өте қызғылықты кітап: біреулер оны мифтер мен аңыздар жинағы деп қарайды, біреулер одан адамзат тарихының ескерткішін көреді, ал енді біреулер көркем ығармалар жинағы деп есептесе, төртіншілері оны қүдай сөзі деп кабылдайды. Бір айқыны мынау: егер ол қатардағы тарихи ескерткіш болса, оның төңірегінде екі мың жыл бойы осьшшама талас-тартыс болар ма еді? Әрине, болмас ед

Православиенің таралуы.Православие – христианшылдықтың шығыс немесе византиялық бөлігі. Оның діндарларының саны ұлғайтылған шіркеу дерегі бойынша 120 млн. екен. Православие Рим империясы Батыс және Шығыс болып екіге бөлінген соң Византия территориясында қалыптасып, өз алдына жеке шіркеу болып 1054 жылдан бері өмір сүреді. Православие ілімінің көзі - Қасиетті жазбалар (Көне және Жаңа өсиет кітаптары), сондай-ақ Қасиетті аңыздарда (әлемдік және жергілікті соборлардың шешімдері, «шіркеудің әкелері мен ұстаздары» - Василий Великий, Иоанн Златоуст, Григорий Благослов тағы басқалардың еңбектері) баяндалған. Православие ілімінің негізінде үш бейнеден – құдай-әке (көрінетін, сондай-ақ көрінбейтін де дүниені жаратқан – Савваоф), құдай-бала (Иисус Христос) және құдай- қасиетті рухтан (ол тек құдай-әкеден шығады) тұратын, бірақ шын мәнінде жалғыз құдайды танып білуге болмайды деген түсінік жатады. Православие ілімінің кіндік мәселесі – барлық адамдардың күнәһар екендігі, сол себепті белгілі бір әдет-ғұрыптар мен нормаларды ұстап, орындап отыру арқылы күнәдан арылу туралы уағыз. Егер ыждағаттылықпен құдайға көз жасын төгіп жалбарынса, дұға етсе аспан патшалығынан діндарлар үміт етуге болады дегенді уағыздайды. Православие уағызшыларының идеалы – құдайға дұға етуші мистик, монах-аскет. «Православиенің маңызды белгісі» деп жер бетіндегі пендешіліктен аулақ болуды, христианшылдық аскетизмді тұрақты уағыздайды. Дін басылары құдай мен діндарлардың ортасында құдай мейірімін жеткізуші, олар адамдарды құтқару үшін қызмет етеді. Православие тек қана алғашқы жеті әлемдік соборлардың бекіткен қағидаларын ғана ақиқат деп мойындайды. Кейінірек енгізілген – Рим папасының күнәһар болуының мүмкін еместігі, о дүниедегі тазалағыш орны туралы, филиокве туралы, Мария қыздың да ұлы Иисус Христос сияқты құдайлық сипатқа ие екендігі және оның тәнінің өлген соң көкке көтерілуі - бұлар барлық православие шіркеулері тарапынан Қасиетті жазбаға және Қасиетті аңыздарға қайшы деп жарияланады. Протестантизм христиан шіркеуінің көптеген құпияларын, сондай-ақ діндарларды дін қызметкерлеріне және қарапайым діндарларға бөлуді қате деп есептейді. V ғасырда Византия империясы шіркеуге қатысты төрт аймаққа: Константинопольдық, Александриялық, Антиохиялык, Иерусалимдік патриархаттықтарға бөлінді. Кейіннен патриархаттардан дербес православие шіркеулері құралды. Қазіргі кезде әлемде 15 дербес православие шіркеулері бар. Олар Константинополь (Түркия), Александрия (Египет), Антиохия (Сирия, Ливан), Иерусалим, Орыс, Грузин, Серб (Югославия), Румын, Болгар, Кипр, Әллада (Грекия), Албан, Поляк, Чехославакия және Американ шіркеулері. Бұлардың арасында неғұрлым ықпалы зор орыс правослакие шіркеуі. Содай-ақ екі автономды православие шіркеулері: Фин - 1957 жылдан және Жапон – 1970 жылдан бері қызмет етеді.

Католик діні уағыздарының ерешеліктері. Православие мен католиктердің алғашқы уағыздық айырмашылықтары филиокве мәселесінде. Католик шіркеуінің уағыздауынша «қасиетті рух» («святой дух») тек құдай әкеден ғана емес, сондай-ақ құдай баладан - Иисус Христостан да шығады (латынша tiliogue – баладан да) Бұл наным символына қосымша католик дін ілімінде Рим папасын Иисус Христостың жердегі басқарушысы ретінде беделін бекітуге бағытталған догмат та бар. Католик дін басылары Иисус Христостың, құдай анасының және әулиелердің ерекше еңбектерін көрсетіп «жоғары міндетті істер» (сверхдолжные дела»), әулиелер қазынасы (сокровище святых) деген ілімді дайындады. Папа Иисус Христостың жердегі басқарушысы ретінде, оның осынау еңбектеріне иелік етеді. Католицизмде «құдайды туған» Мария қыздың беделі ерекше. Папа Пий Х11 1950 жылы Мария қыздың көкке көтерілгені туралы қағиданы енгізді. 1954 жылы «Көк патшасы» Мария қызға арналған шіркеу мейрамы тағайындалды. Сонымен котолицизмде құдай-анаға табыну православиемен салыстырғанда күштірек. Котолицизм Папаны Иисус Христостың жердегі басқарушысы деп жариялайды. 1870 жылы 1 Ватикан соборында Папа ең басты, бірінші священник ретінде күнәсіз деп табылып, оның шешімі епископаттың мақылдауынсыз-ақ күнәсіз деп жарияланды. Папаның күнәсіздігі туралы қағида католицизмде авторитарлық принципті одан әрі нығайтты.

Рим - католик шіркеуінің ұйымдастырушысы.Католик діні христиандық бағыттардың ішіндегі ең көп таралғаны. Батыс баспасөздерінің мәліметтері бойынша (әдетте ұлғайтылған) 80-жылдардың ортасында католиктердің саны 800 млн. адам болған, ол шамамен планета халқының 18 % құрайды. Католик шіркеуі бір орталыққа бағындырылған. Оның орталығы және Рим папасының резиденциясы Ватикан. Ол Рим қаласының ортасына орналасқан қала-мемлекет (ауданы – 44 гектар, шекарасының ұзындығы 2600 метр, халқы 1 мың адам ) , өз гербі, гимні, жалауы, почтасы, радиосы, телеграфы, баспасөзі т.б. сондай-ақ азғантай гвардиясы мен жандармериясы бар.

Протестантизмнің шығуы, діни ілімі және ғибадаты.Протестантизм 16 ғасырда реформация кезеңінде пайда болды. Оның ерекшеліктері негізінен адамдардың капиталистік қоғамдағы өмір сүру жағдайының мистификациялық бейнеленуінің көрінісі. Протестантизм пайда болғаннан бастап, үш бағыт бөлініп шыққан : лютераншылдық, кальвиншілдік және англиканшылдық. Ең ірі протестанттық ағым лютераншылдық . Европада оның ықпалы Скандинавия елдерінде – Исландияда , Данияда, Швецияда, Норвегияда, Финляндия және Германияда, Солтүстік Америкада лютеран шіркеулері күшті, ал Оңтүстік Америкада бәсең. Бразилияда лютеран шіркеуі мықты болып саналады.

№ 8 тақырып: Христиан діни ілімі және рәсімдері мен жоралары.

2.Христиан дінінің қасиетті кітабы – Библия және оның құрамы.

3.Христиан дінінің негізгі догматтары .

3.Христиан дінінің негізгі рәсімдері мен жоралары. Жеті жасырын сыр (құпия).

4.Христиан дінінің басты мейрамдары.

Христиан діні (гр. Χριστός, Кһрістос, цөзбе-сөз аудармасы мәсіхтелгендер) Ибраһимдік дін (грекше Χριστός (Кһрістóс) ағылшын тілінде 'аноінтед' - орыс тілі 'помазанный' - қазақша 'басты уқалау, сулау немесе басқа мәсіһ шалу') — Христиан дінінде Иисус Христос (Иисус помазанный) мессияға теңеліп (қара Иса), құдайға баланды. Христиан дінінің қалыптасуына Сенеканың ілімі де әсер етті. Христиан діні әдебиеті негізгі төрт жанрдан тұрады: 1) Інжілдер (Матфей, Марк, Лука, Ионн); 2) апостолдардың арнаулы хаттары; 3) Христос шәкірттерінің істері туралы жазбалар; 4) ақыр заман туралы өсиет. Б. з-дың бас кезінде Рим империясының басқа бөліктеріндегідей Палестинада да әлеуметтік, қоғамдық қайшылықтар шиеленісіп тұрды. Сонымен қатар 1 ғасыр империяның жаңа саяси формасы қалыптасуының кезеңі болды. Антикалық тәртіптің дағдарысы, жаңа саяси шындықтың қалыптаса бастауы адамдардың өмірінде қиындық туғызып, қиыншылық пен зұлымдықтан құтылудың жолын іздеуге итермеледі. Сиқырға, Митраға, Исида, Осириске, т.б. сенім күшейді. Осы кезде дүниеге келген Христиан діні жан біткеннің барлығының Құдай алдындағы тең екендігін айтып, адамдардың көкейінде әділетсіздік пен қанаушылықтан құтылудың үмітін оятты. Құдай алдында барлық адамдар тең деген идея жергілікті билеушілер тарапынан үлкен қарсылыққа тап болып, Христиан дінін қабылдаушылар жаппай қудаланды. Олар жергілікті билік өкілдерінен қашып жүруге мәжбүр болды. Жер асты шіркеулері салынды. Дегенмен, көп ұзамай Христиан дінін уағыздаушылар көбейіп, оның қатарына тұрғындардың көп бөлігі, соның ішінде билік иелері де тартыла бастады. Христиан діні догматикасы 4 — 6 ғасырларда қалыптасты. Оның қалыптасуында каппадокиялық діни ғұламалар Григорий Назианзин (330 — 390), Григорий Нисский (335 — 394), Василий Кессарийский (330 — 397) маңызды рөл атқарды. Христиан догматтары үлкен тартыс-таластар арқылы жүйеленді. Бірақ діни таластар догматтардың канондығын анықтағасын да тоқталмады. Ақырында бұл таластар христиан шіркеуінің әр түрлі ағымдарға бөлінуіне алып келді. 5 ғасырдың ортасында ортодоксалдық Христиан дінімен келіспейтін Армян, Копт, Малабар, Әфиоп, Иаковит, Абиссин шіркеулері жіктелді. Орта ғасырлардан бастап Рим шіркеуі христиандарды өзіне бағындыруға тырысты. Бұған шығыстағы Византия қарсы болды. Нәтижесінде 9 — 11 ғасырларда Христиан діні “Батыс шіркеуі” (католиктер) және “Шығыс шіркеуі” (православтар) болып екіге бөлінді. 16 ғасырда католик шіркеуінен протестант шіркеуі бөлініп шықты. Сөйтіп, даму барысында Христиан діні негізгі үш тармаққа (православие, католик, протестантизм) бөлінді және олардың әрқайсысының өз ішінде әр түрлі ағымдар мен бағыттар пайда болды. Бұдан басқа несториандық, монофизиттік сияқты шағын тармақтар да кездеседі. Бұл ағымдар догматтардың әр түрлі түсіндіріліп, киелі кітапқа, діни ғұрыптарға әр алуан көзқарастары негізінде қалыптасқан.[1]

Христиандық - атауын өзінің шәкірттерімен бірге діннің негізін қалаган Иисус Христос есімінен алады. Христиандық дін ілімі Қасиетті Жазу - Көне және Жаңа Өсиеттерге негізделген. Христиандық б.д.д. Ы ғ. Рим империясының қүрамында шиеленіскен экономикалық, саяси, қоғамдық-психологиялық, әлеуметгік және этникалық теңсіздік жағдайында, незгіде болған Палестинада пайда болды. Мұнымен радикалды-антиримдік көңіл-күйлер және империялық құдіреттілікке қарсы наразылықтар байланысты. ӀӀ-ӀӀӀ ғғ. христиандық қауымдастықтарда сенаторлық және әскери салт аттылар атағы пайда бола бастады. Қауымдастықта ақсүйек және білімді адамдардың болуы радикализмді жойып, римдік билікпен бітісуге әкелді. Бүл үрдістің дамуына орай рим билеушілері христиандарды қуғын-сүргінге үшыратудан енді бүл дінге қолдау көрсетуге көшті, тіпті ЫВ ғ. христиандықты Рим империясының мемлекеттік дініне айналдыруға дейін барды. Идеялық, ғибадат, институңионалды түрғьща христиандық жоқ жерден пайда болған жоқ. Рим политеизмі, египеттік Осирис және Исида ғиба

Переглядів: 4130