Сацыяльна-палітычны крызіс у ВКЛ у другой палове 17 ст.

У другой палове 17 ст. Вялікае княства Літоўскае, як і ў цэлым Рэч Паспалітая, трапляе ў стан палітычнага крызісу. Дадзены крызіс быў выкліканы шэрагам сацыяльна-палітычных прычын:

- Барацьба за ўладу паміж рознымі магнацкімі групоўкамі; ва ўмовах шырокай шляхецкай дэмакратыі, асабліва дзеяння права ліберум вета, назіраюцца дэзарганізацыя дзейнасці цэнтральнай улады, недзеяздольнасць дзяржаўнага апарату.

- Рэлігійная праблема: барацьба паміж рознымі рэлігійнымі канфесіямі. Ва ўмовах нарастання контррэфармацыйнага руху прадстаўнікі некаталіцкіх канфесій пачынаюць шукаць падтрымку за мяжой.

- Казацкая праблема: казакі, колькасць якіх значна павялічвалася і якія з’яўляліся значнай вайсковай сілай, патрабавалі для сябе павелічэння сацыяльна-палітычных правоў і прывілеяў.

- Нарастанне супярэчнасцяў паміж шляхтай і непрывілеяванымі станамі (сялянствам, мяшчанствам) ва ўмовах узмацнення феадальнай эксплуатацыі.

Пачаткам палітычнага крызісу стала казацкая вайна 1648 – 1653 гг. Казацтва, якое выконвала функцыі абароны паўднёвых межаў Рэчы Паспалітай ад набегаў крымскіх татар, вельмі хутка колькасна павялічвалася. Цэнтрам казацтва становіцца Запарожская Сеч у Ніжнім Падняпроўі. Сеч вельмі хутка стала месцам масавага прыцягнення сялян–уцекачоў і авантурыстаў з розных рэгіёнаў Рэчы Паспалітай. Казацкая супольнасць адкрытым галасаваннем абірала сабе гетмана і іншых вайсковых кіраўнікоў. Запарожскія казакі не толькі абараняліся ад татар, але рабілі набегі на землі Крымскага ханства і Асманскай імперыі. Яны адыгрывалі важную ролю ў межах войскаў Рэчы Паспалітай у войнах першай паловы 17 ст. са Швецыяй, Масковіяй, Асманскай імперыяй. Сярод казацтва існавалі дзве асноўныя сацыяльныя групы: рэестравыя казакі, якія афіцыйна знаходзіліся на службе Рэчы Паспалітай і атрымлівалі за гэта грашовую ўзнагароду, і казацкая галота, якая не мела афіцыйнага статусу.

Паступова паміж казацтвам і сацыяльна-палітычнай элітай Рэчы Паспалітай нарасталі супярэчнасці. Казацкая вярхушка патрабавала колькаснага павелічэння рэестравага казацтва, павышэння аплаты за сваю службу, надання новых прывілеяў, якія б павышалі сацыяльны статус казацтва. Перыядычна гэтыя супярэчнасці выяўляліся ў лакальных казацкіх паўстаннях. У сваіх палітычных мэтах казацтва выкарыстоўвала рэлігійны канфлікт у Рэчы Паспалітай, прэзентуючы сябе як абаронцаў праваслаўя, і арганізавала цесны саюз з праваслаўным духавенствам. Узмацненне феадальнай эксплуатацыі ў другой палове 16 – першай палове 17 стст., асабліва ва Ўкраіне, прыводзіла да падтрымкі казацтва сярод сялян і гарадскога плебсу, масавага “паказачвання” сялян, якія ўцякалі ад прыгону.

Такім чынам, прычынамі казацкай вайны сталі:

- імкненне казацкай вярхушкі да ўзвышэння свайго сацыяльнага статусу;

- узмацненне феадальнай эксплуатацыі, асабліва ва Украіне;

- рэлігійныя супярэчнасці.

Вясной 1648 г. пачалося казацкае паўстанне ў Запарожскай Сечы. Па часе яно супала са смерцю Ўладыслава Вазы і абраннем каралём яго малодшага брата Яна Казіміра Вазу (1648 – 1668). Казацкае паўстанне ўзначаліў гетман Багдан Хмяльніцкі, які падняў казацтва, а таксама частку насельніцтва Украіны, на вайну з Польшчай у саюзе з Крымскім ханствам. У 1648-1649 гг. казацкае войска заняла большую частку тэрыторыі Украіны. Ва ўмовах вайны з Польшчай казацкае кіраўніцтва на чале з Б.Хмяльніцкім для пашырэння свайго ўплыву накіроўвала казацкія атрады – загоны – на тэрыторыю ВКЛ. Летам – восенню 1648 г. казацкія загоны захапілі шэраг гарадоў на поўдні ВКЛ: Рэчыцу, Мазыр, Кобрын, Бярэсце, Пінск, Бабруйск і г.д. На баку казакаў, як правіла, выступалі гарадскі плебс, праваслаўнае духавенства, частка сялянства. Частка з іх непасрэдна пераходзілі ў казацкія атрады. У той жа час казакі жорстка вынішчалі рымска-каталіцкае і ўніяцкае духавенства, асабліва езуітаў, каталіцкую шляхту і яўрэяў.

У канцы 1648 – першай палове 1649 гг. войска ВКЛ на чале з Янушам Радзівілам выгнала казакаў з занятых імі гарадоў; праводзіліся жорсткія рэпрэсіі ў дачыненні казакаў і тых, хто іх падтрымліваў (так, у выніку штурму Пінска загінула каля 3 тыс. чалавек). У ліпені 1649 г. паводле загаду Б. Хмяльніцкага на тэрыторыю ВКЛ быў накіраваны новы буйны загон на чале з М. Крычэўскім. Аднак у бітве пад Лоевам 31 ліпеня 1649 г. пры спробе пераправы праз Дняпро ён быў разбіты войскамі Я. Радзівіла.

У жніўні 1649 г. паміж Польскім каралеўствам і казацтвам было заключана перамір’е, паводле якога Польшча прызнавала існаванне аўтаномнай казацкай дзяржавы на тэрыторыі Украіны, павялічвалася рэестравае казацкае войска. Аднак захаванне супярэчнасцяў прывяло да ўзнаўлення вайны ў красавіку 1651 г. У ВКЛ былі пасланы новыя казацкія загоны. Казакі захапілі Крычаў; аднак, у бітве каля Лоева 6 ліпеня 1651 г. яны зноў былі разгромлены войскам ВКЛ. У гэты час казацкае войска Хмяльніцкага ў чэрвені-ліпені 1651 г. у выніку адыходу крымскіх татараў пацярпела паражэнне ва Ўкраіне пад Берастэчкам. Адначасова войска Я. Радзівіла 8 жніўня 1651 г. заняло Кіеў. Гэтыя падзеі вымусілі казацкае кіраўніцтва да заключэння новага перамір’я, якое, аднак, таксама не было трывалым. На тэрыторыі Ўкраіны ваенныя дзеянні працягваліся ў 1652 – 1653 гг. На тэрыторыі ВКЛ у гэты час загонаў не было; разрозненныя праказацкія выступленні падаўляліся шляхтай.

У студзені 1654 г. украінскае казацтва заключае палітычны саюз з Маскоўскай дзяржавай, паводле якога яно на аўтаномных пачатках прызнавала ўладу маскоўскага цара. Дадзеная падзея азначала пачатак вайны паміж Рэччу Паспалітай і Маскоўскай дзяржавай. Абапіраючыся на падтрымку казацтва, улады Масковіі заявілі аб прэтэнзіях на ўладаранне над землямі ВКЛ.

Вайна Рэчы Паспалітай з Маскоўскай дзяржавай 1654-1667 гг. мела два этапы:

1) 1654 – 1656 гг.;

2) 1658 – 1667 гг.

У пачатку 1654 г. аб’яднаныя маскоўска-казацкія сілы пачынаюць вайну супраць Рэчы Паспалітай. Казакі вялі вайну пераважна супраць Польшчы; маскоўскае войска сканцэнтравала асноўныя сілы супраць ВКЛ. Вясной 1654 г. маскоўскія ўлады сканцэнтравалі на мяжы з ВКЛ 3 арміі агульнай колькасцю каля 160 тыс. чалавек пры падтрымцы 20-тысячнага казацкага войска. Ім супрацьстаяла каля 30 тыс. апалчэнцаў і наёмнікаў войска ВКЛ. Акрамя таго, гарадскія ўмацаванні на землях ВКЛ былі ў гаротным стане, а насельніцтва пасля казацкай вайны не жадала змагацца за свой кошт без ніякай падтрымкі ўлад. Перад пачаткам наступлення царскія дыпламаты абяцалі, што захаваюць шляхце і духавенству Рэчы Паспалітай іх правы і прывілеі, а простаму народу абяцалі захоўваць дысцыпліну войска і законнасць. Разыгрываючы рэлігійную карту, было заяўлена аб тым, што ”ляхам і жыдам не быць” і гарантавалася абарона праваслаўя.

Ваенныя дзеянні пачаліся ў маі 1654 г. Нягледзячы на дастаткова паспяховую манеўраную вайну войска Я. Радзівіла і перамогу пад Шкловам, маскоўска-казацкае войска паспяхова ажыццяўляла наступленне. Да канца 1654 г. яно захапіла ўсё Падзвінне і Падняпроўе (Магілёў, Віцебск, Полацк, Смаленск, Рэчыца, Гомель). Зімой 1654 – 1655 г. войскі ВКЛ няўдала спрабавалі арганізаваць контрнаступленне вярнуць Магілёў. Падчас наступнай кампаніі вясной – летам 1655 г. маскоўска-казацкія войскі занялі ўсю тэрыторыю ВКЛ, акрамя Быхава, Слуцка, Бярэсця, Пінска, Жамойці, Вількамірскага, Упіцкага, Браслаўскага павета. 31ліпеня 1655 г. была захоплена Вільня. Маскоўскім царом Аляксеем Міхайлавічам Раманавым было абвешчана аб анэксіі тэрыторыі Вялікага княства Літоўскага.

Гарады і населеныя пункты, якія маскоўскім войскам прыходзілася браць штурмам, вынішчаліся (Мсціслаў). Шляхта і гарады, што не ўдзельнічалі ў ваенных дзеяннях супраць Масковіі, часткова захоўвалі свае правы і прывілеі. Пануючы статус набывала праваслаўная царква. Забаранялася дзейнасць уніяцкай царквы, а таксама пратэстантаў і іудзеяў, істотна абмяжоўваліся правы рымска-каталіцкай царквы.

Ва ўмовах ваенных паражэнняў Рэчы Паспалітай у вайне з Масковіяй у 1655 г. шведскае войска ўварвалася на яе тэрыторыю і за кароткі час захапіла большую частку Польшчы, а таксама Жамойць, што паклала пачатак вайны Рэчы Паспалітай са Швецыяй 1655 – 1660 гг. У кастрычніку 1655 г. частка шляхты ВКЛ на чале з Я. Радзівілам заключыла Кейданскую унію, паводле якой адмаўлялася ад палітычнага саюзу з Польшчай і абвяшчала вялікім князем літоўскім шведскага караля і палітычны саюз са Швецыяй. За гэта шведскія ўлады абяцалі дапамагчы ВКЛ у выгнанні маскоўскіх войскаў з большай часткі яе тэрыторыі.

Іншая частка шляхты захавала вернасць Яну Казіміру і саюзу з Польшчай. У кастрычніку 1656 г. Рэч Паспалітая заключае Віленскае перамір’е з Масковіяй і ў саюзе з ёй праводзіць ваенныя дзеянні супраць Швецыі ў Інфлянтах. У антышведскі саюз увайшлі таксама Габсбургсая Аўстрыя і Данія. У выніку на працягу 1656 г. шведскія войскі пакінулі Жамойць і большую частку Польшчы. Істотную ролю ў ваенных перамогах над шведскім войскам ў Польшчы адыграла войска ВКЛ на чале з Паўлам Сапегам.

У 1657 г. Швецыя заключае саюз з Трансільваніяй, войска якой за хуткі час заняла частку Польшчы, а таксама Берасце (да лета 1658 г.). Аднаку хуткім часе яно было вымушана адступіць пад ударамі польска-літвінскіх і крымска-татарскіх войскаў. Таксама з тэрыторыі Польшчы адышлі войскі Швецыі, супраць якой пачала вайну Данія пры падтрымцы Брандэнбурга, Аўстрыі і Галандыі. У 1660 г. заключаны Аліўскі мір Рэчы Паспалітай са Швецыяй, паводле якога захаўваліся ранейшыя межы паміж дзяржавамі.

На тэрыторыі ВКЛ, занятай маскоўскімі войскамі, сфарміравалася новая сістэма адміністрацыі, у якой галоўную ролю адыгрывалі маскоўскія чыноўнікі. Дапаможную ролю мела мясцовая шляхта, якая прысягнула на вернасць цару. У некаторых раёнах адміністрацыя фарміравалася казакамі, да якіх далучалася частка мясцовага насельніцтва. З 1656-1658 гг. пачынаюцца канфлікты паміж царскай адміністрацыяй і казакамі. Маскоўскія ўлады праводзілі палітыку жорсткай эксплуатацыі захопленых зямель. Каля 300 тыс. рамеснкаў было вывезена ў Маскоўскую дзяржаву. Мяшчанства і сялянства было абкладзена высокімі падаткамі і павіннасцямі. Царскія войскі часта праводзілі гвалт і рабункі сярод насельніцтва, ажыццяўлялі насілле. Адбывалася вынішчэнне каталіцкага і ўніяцкага духавенства, яўрэяў. Палітыка маскоўскіх уладаў выклікала масавы партызанскі рух шышоў. Шышы знішчалі дробныя аддзелы праціўніка, нават вызвалялі асобныя тэрыторыі.

У 1658 г. казакая старшына на чале з І. Выгоўскім і І. Нячаем разарвала саюз з Маскоўскай дзяржавай і заключыла Гадзяцкі дагавор з Польшчай, паводле якой запарожцы перайшлі на бок Рэчы Паспалітай і прымусілі капітуліраваць маскоўскія войскі на Правабярэжнай Украіне.

У 1659 г. аднавіліся баявыя дзеянні паміж войскамі Рэчы Паспалітай і Маскоўскай дзяржавы. Казацтва лавіравала паміж двума бакамі, падтрымліваючы то адных, то іншых. З 1660-1661 гг. у вайне назіраецца паварот на карысць Рэчы Паспалітай.Войскі ВКЛ і Польшчы разбілі колькасна большыя маскоўскія арміі каля р. Палонка пад Ляхавічамі 28 чэрвеня 1660 г., р. Бася пад Магілёвам 8 кастрычніка 1660 г. і в. Кушлікамі пад Полацкам 4 лістапада 1661. Да канца 1661 г. была адваявана большая частка ВКЛ, у тым ліку Вільня, Менск, Магілёў. Значную дапамогу войскам Рэчы Паспалітай аказалі антымаскоўскія паўстанні ў гарадах, найбольш значым з якіх стала Магілёўскае паўстанне ў лютым 1661 г, падчас якога быў знішчаны 7-тысячны маскоўскі гарнізон.

Далейшая барацьба прыняла зацяжны характар і доўжылася да 1667 г. (з перапынкам у 1664-1666 гг.) 30 студзеня 1667 г. было падпісана Андрусаўскае перамір’е, паводле якога да Маскоўскай дзяржавы адыходзіла Смаленская зямля, з польскіх тэрыторый – Левабярэжная Украіна, Кіеў перадаваўся ім на 2 гады, але так і не быў вернуты Польшчы. За маскоўскім царом быў замацаваны “абавязак” абараняць праваслаўнае насельніцтва Рэчы Паспалітай. У 1686 г. новую мяжу паміж дзяржавамі замацаваў “Вечны мір”.

У выніку вайны 1654-1667 гг.насельніцтва ВКЛ скарацілася ў 2 разы (з 2,9 млн. да 1,4 млн.). На поўначы ВКЛ насельніцтва скарацілася да 80%, у цэнтры да 60%. Шмат людзей, асабліва рамеснікаў, было прымусова вывезена ў Масковію або прададзена на рабскіх рынках прычарнаморскіх гарадоў. Гаспадарка знаходзілася ў катастрафічным стане. Падзеі, звязаныя з войнамі 1648 – 1667 гг. увайшлі ў гісторыю пад назвай “крывавы патоп”.

У Рэчы Паспалітай падчас “патопу” ўзмацняецца барацьба за ўладу магнацкіх груповак. Дробная і сярэдняя шляхта бяднела і ў эканамічным плане цалкам залежыла ад магнатаў. Кароль Ян Казімір у 1660-я гг. імкнуўся да правядзення рэформ у бок узмацнення цэнтральнай улады (выбары новага караля пры жыцці дзеючага, адмена лібэрум вета, увядзенне пастаянных падаткаў). У знешняй палітыцы у 1660-я гг. ён бярэ курс на збліжэнне з Францыяй і аддаленне ад Аўстрыі. Супраць каралеўскіх планаў выступіў шэраг уплывовых магнацкіх груповак Польшчы і ВКЛ, якія арганізавалі рокаш 1665-1666 гг. на чале з польскім магнатам Е. Любамірскім. Рокаш быў падаўлены, аднак Ян Казімір адмовіўся ад планаў рэформ і ў верасні 1668 г. сыйшоў у адстаўку.

Новым каралём выбралі Міхаіла Карыбута Вішнявецкага (1669-1673), багацейшага магната Рэчы Паспалітай, які валодаў вялікімі латыфундыямі на Украіне. Перыяд яго каралявання характарызуецца ўзмацненнем барацьбы магнацкіх груповак. У гэтых умовах пачынаецца вайна Рэчы Паспалітай з Турцыяй 1672 – 1676 гг., у якой турэцкі бок падтрымала казацтва Правабярэжнай Украіны на чале з гетманам Пятром Дарашэнкам.

Падчас каралявання Яна Сабескага (1674 – 1696) галоўным накірункам знешняй палітыкі Рэчы Паспалітай стала барацьба з Асманскай імперыяй за кантроль над украінскімі землямі і прыдунайскімі княствамі. Паводле Журавінскага міра 1676 г. Падолле была перададзена Турцыі. У 1683 – 1699 гг. пачалася новая вайна з Турцыяй. Саюзнікамі Рэчы Паспалітай у барацьбе з Турцыяй выступалі Габсбургская Аўстрыя, Венцыя, папства і шэраг дробных германскіх дзяржаў. Войскі ВКЛ уваходзілі ў склад аб’яднанага войска Рэчы Паспалітай і германскіх князёў на чале з каралём Янам Сабескім, якое ў верасні 1683 г. разбіла турэцкія сілы ў бітве пад Венай, што дазволіла выратаваць Аўстрыю ад разгрома. Паволое Карлавіцкага міру 1699 г. Польскаму каралеўству было вярнута Падолле.

Ва ўнутранай палітыцы Ян Сабескі лавіраваў паміж рознымі магнацкімі групоўкамі. У 1680-1690-я гг. у ВКЛ значна ўзмацняецца ўплыў магнацкай групоўкі Сапегаў, прадстаўнікі якой займаюць асноўныя дзяржаўныя пасады. Адбываецца ўмацаванне пануючага статусу каталіцкай царквы. Прымаюцца нарматыўныя акты, якія абмяжоўваюць палітычныя правы шляхты (забарона займаць дзяржаўныя пасады) і грамадзянскія правы мяшчанства некаталіцкага веравызнання.

Такім чынам, у выніку унутры- і знешнепалітычных супярэчнасцяў Рэч Паспалітая, і ў яе складзе ВКЛ, у другой палове 17 ст. апынулася ў стане сацыяльна-палітычнага крызісу, якія адлюстроўваўся ў серыі войн на яе тэрыторыі. Нягледзячы на захаванне дзяржаўнага самастойнасці, Рэч Паспалітая страціла статус моцнай дзяржавы ў рэгіёне. Ваенныя дзеянні нанеслі вялікія дэмаграфічныя і эканамічныя страты ВКЛ.

ВКЛ у перыяд праўлення Саксонскай дынастыі (1697 – 1763)

Перыяд 1697 – 1763 гг. адзначаны ў грамадска-палітычным жыцці Рэчы паспалітай праўленнем каралёў з дынастыі саксонскіх курфюрстаў Аўгуста ІІ (1697 – 1733) і яго сына Аўгуста ІІІ (1733 – 1763).

Аўгуст ІІ ва ўнутранай палітыцы імкнуўся да ўмацавання каралеўскай улады шляхам лавіравання паміж рознымі магнацкімі групоўскамі і прызначэння на пасады саксонскіх чыноўнікаў. Падобная палітыка Аўгуста ІІ выклікала незадаволенасць значнай часткі шляхты. Абранне на трон Аўгуста ІІ абвастрыла барацьбу ў ВКЛ паміж магнацкімі групоўкамі Сапегаў (“сапежынцаў”) і кааліцыі іх праціўнікаў (“рэспубліканцаў”), на чале якіх знаходзіліся Агінскія (іх пераважна падтрымліваў кароль), што прывяло да грамадзянскай вайны 1697-1704 гг.

Палітычнай праграмай “рэспубліканцаў” стала патрабаванне ўраўнаваць правы шляхты ВКЛ з правамі шляхты Польшчы, што прадугледжвала абмежаванне паўнамоцтваў гетмана і іншых чыноўнікаў цэнтральнага дзяржаўнага апарату ВКЛ (гэтыя пасады ў асноўным займалі Сапегі). Адпаведная пастанова была прынята элекцыйным соймам ў чэрвені 1697 г. Цэнтрамі ўзброенай барацьбы сталі ўладанні Сапегаў. Акрамя шляхецкіх войскаў у вайне выкарыстоўвалі ўзброеныя сялянска-казацкія атрады, якія стваралі ў сваіх уладаннях Сапегі. Кульмінацыйнай падзеяй вайны стала бітва каля Алькенікаў у лістападзе 1700 г., якая завяршылася паражэннем Сапегаў, пасля чаго яны былі пазбаўлены дзяржаўных пасад і часткі зямельных уладанняў. Узброеная барацьба, аднак, працягвалася. Асяродкамі супраціўлення з боку Сапегаў заставаліся іх буйнейшыя ўладанні, асабліва Стары Быхаў. З 1704 г. грамадзянская вайна стала часткай Паўночнай вайны, у якой бакі падтрымлівалі адпаведна Швецыю і Расію.

У пачатку 18 ст. тэрыторыя ВКЛ стала арэнай Паўночнай вайны 1700 – 1721 гг. Яе прычынай сталі супярэчнасці паміж шэрагам дзяржаў за геапалітычнае панаванне ў рэгіёне Балтыйскага мора. Да пачатку 18 ст. эканамічнае і палітычнае панаванне ў рэгіёне належыла Швецыі. У 1700 г. кааліцыя дзяржаў (Паўночная ліга), у склад якой увайшлі Масковія (Расія), Данія і Саксонія пачалі вайну супраць Швецыі за геапалітычны кантроль над Балтыкай. Аўгуст ІІ у якасці саксонскага князя імкнуўся заняць Інфлянты і пераўтварыць іх у спадчыннае княства сваёй дынастыі. Праз тэрыторыю Рэчы Паспалітай саксонскае войска выступіла ў паход на Рыгу.

Аднак пачатак вайны быў няўдалым для дзяржаў Паўночнай лігі. У 1700-1701 гг. шведскае войска ў некалькіх баях разбіла войскі Даніі і Расіі, а таксама перамаглі саксонскае войска каля Рыгі і знялі з горада аблогу. У 1702 г. шведскія войскі ўступілі на тэрыторыю Рэчы Паспалітай як месца дыслакацыі саксонскіх войскаў, занялі Вільню і Гародню, а потым Варшаву і Кракаў. Саксонскія войскі ў 1702-1703 гг. пацярпелі паражэнні на тэрыторыі Польшчы.

Вайна выклікала абвастрэнне барацьбы магнацкіх груповак у ВКЛ і Польскім каралеўстве. Частка шляхты ВКЛ (на чале з Сапегамі) і Польшчы падтрымала Швецыю і ў ліпені 1704 г. выбрала ў Варшаве каралём пазнанскага ваяводу Станіслава Ляшчынскага, які абвясціў саюз са Швецыяй. Верная Аўгусту ІІ шляхта, найперш “рэспубліканцы”, восенню 1704 г. заключыла дагавор з Расіяй і абвясціла вайну Швецыі. На дапамогу ім на тэрыторыю ВКЛ увайшло расійскае войска. На тэрыторыі ВКЛ у 1705-1708 гг. адбывалася вайна паміж шведскімі і расійскімі войскамі, якіх падтрымлівалі адпаведна розныя мясцовыя магнацкія групоўкі.

Да канца лета 1705 г. большая частка тэрыторыі ВКЛ кантралявалася расійскімі войскамі (асноўныя сілы былі сканцэнтраваны ў Гародні, дзе да іх далучылася група саксонскага войска на чале з Аўгустам ІІ). Але з пачатку 1706 г. войска шведскага караля Карла XII перайшло з Польшчы ў ВКЛ, заняло Гародню і выцясніла расійскія войскі ў Падняпроўе. Летам 1706 г. пасля бітвы пад Фраўштатам Аўгуст ІІ вымушаны быў падпісаць Альтранштацкі мір, паводле якога ён адмаўляўся кароны Рэчы Паспалітай, разрываў саюз з Расіяй, выплочваў значную кантрыбуцыю Швецыі. Заключыўшы саюз з запарожскімі казакамі гетмана І. Мазепы, які хацеў выйсці з-пад улады маскоўскага цара, у 1708 г. войска Карла ХІІ распачала баявыя дзеянні на ўсходзе ВКЛ. У ліпені 1708 г. шведскія войскі атрымалі перамогу ў бітве пад Галоўчынам, аднак, калі асноўныя шведскія сілы ўжо былі ва Ўкраіне 28 верасня 1708 г. расійскія войскі ў бітве каля в. Лясной разграмілі корпус пад камандаваннем А.Л. Левенгаўпта, які рухаўся з вялікім абозам ва Ўкраіну (да войскаў Карла ХІІ дабраліся толькі 7 тыс. чал. без абозу).

У выніку паражэння шведскага войска ад расійскай арміі на чале з царом Пятром І пад Палтавай ва Украіне ў чэрвені 1709 г. шведскія войскі былі выведзены з тэрыторыі Рэчы Паспалітай; цалкам адноўлена ўлада Аўгуста ІІ і саюз з Расіяй, Саксоніяй і Даніяй супраць Швецыі. Расійскія войскі занялі шведскія Інфлянты, якія былі далучаны да Расіі. Па прычыне рознагалоссяў наконт валодання Інфлянтамі РП выйшла ў 1710 г. з вайны.

Вынікам вайны сталі вялікія людскія страты (колькасць насельніцтва зменшылася з 2,2 млн. да 1,5 млн.), разбурэнне гаспадаркі (многія гарады былі спалены ваюючымі бакамі) і ўзмацненне залежнасці Рэчы Паспалітай ад замежных дзяржаў, найперш Расіі. Пры зыходзе расійскіх войскаў з Полацка ў 1710 г. выбухам быў разбураны Сафійскі сабор.

На тэрыторыі Рэчы Паспалітай захоўваліся расійскія ваенныя гарнізоны. Нягледзячы на падтрымку Аўгуста ІІ улады Расіі, а таксама яе саюзнікаў – Аўстрыі і Прусіі не дапускалі магчымасці ўзмацнення цэнтральнай дзяржаўнай улады ў Рэчы Паспалітай, заахвочалі барацьбу паміж магнацкімі групоўкамі. Паводле рашэння т.зв. “нямога” сойму 1717 г., прынятага пад націскам Расіі, значна абмяжоўвалася ўлада вышэйшых дзяржаўных асоб, асабліва гетмана, пацверджана права лібэрум вета; значна скарачалася войска ВКЛ (да 6 тыс. чал.) і Польшчы (да 18 тыс. чал.). У той жа час працягвалася абмежаванне палітычных правоў “дысідэнцкай” (некаталіцкай) шляхты. У 1732 г. на Варшаўскім сойме было забаронена выбіраць “дысідэнтаў” на соймы і ў склад трыбуналаў, прымаць на працу ў ваяводствах, гарадах і замках.

Пасля смерці Аўгуста ІІ шляхта ў 1733 г. на сойме выбрала каралём Станіслава Ляшчынскага, стаўленіка Францыі. Але гэта не адпавядала інтарэсам Расіі. На тэрыторыю Рэчы Паспалітай былі ўведзены расійскія войскі, арганізаваны новыя выбары, дзе каралём абраны сын Аўгуст ІІІ. У выніку вайны паміж прыхільнікамі кандыдатаў 1733-1735 гг. перамог Аўгуст ІІІ пры дапамозе расійскіх і саксонскіх войскаў.

У сярэдзіне 18 ст. (час каралявання Аўгуста ІІІ) РП знаходзілася ў стане глыбокага палітычнага крызісу:

1) У адрозненне ад сваіх суседзяў (Прусіі, Расіі, Аўстрыі) Рэч Паспалітая не была цэнтралізаванай абсалютнай манархіяй. Улада і магчымасці выбарнага караля былі абмежаваныя заканадаўча і практычна магнацкімі групоўкамі. Так, прыбытак С. Радзівіла быў большы за каралеўскі ў 1,5 разы, яго прыватнае войска складала 8 тыс. чалавек, у той час, як дазволенае міжнароднымі дамовамі дзяржаўнае войска ВКЛ налічвала 6 тыс. Мясцовыя ўлады ў паветах і ўплывовыя магнаты праводзілі сваю незалежную палітыку і змагаліся адзін з адным, абапіраючыся на палітычную і фінансавую падтрымку замежных дзяржаў. Магнацкая алігархія, барацьба магнацкіх груповак (Чартарыйскіх, Вішнявецкіх, Радзівілаў, Сапегаў, Пацаў, Агінскіх) за ўладу і карупцыя прывялі да дэзарганізацыі ўсёй дзяржаўнай сістэмы.

2) Дзеянне разгалінаванай юрыдычнай сістэмы супрацьвагаў і права лібэрум вета паралізавала дзейнасць соймаў. На працягу 18 ст. больш 80% соймаў было сарвана.

3) Адбываецца ўзрастанне залежнасці дзяржаўнай улады і асобных магнацкіх груповак ад суседніх дзяржаў, асабліва Расіі, Прусіі і Аўстрыі. У міжнароднай палітыцы Рэч Паспалітая перастала адыгрываць самастойную ролю; праз яе тэрыторыю праходзілі замежныя войскі. З 1720 г. Прусія і Расія становяцца гарантамі “залатых шляхецкіх вольнасцяў” (па сутнасці магнацкай алігархіі). Больш таго, яны пастаянна ўздымалі пытанне аб “дысідэнтах” у Рэчы Паспалітай у якасц сродку націску на ўлады краіны. Расія абвясціла аб сваей абароне правоў праваслаўных, а Прусія – пратэстантаў.

Такім чынам, перыяд праўлення Саксонскай дынастыі ў Рэчы Паспалітай (1697 – 1763) стаў часам уваходжання Рэчы Паспалітай у паласу глыбокага сацыяльна-палітычнага крызісу, устанаўленнем яе палітычнай залежнасці ад замежных дзяржаў. Прычынамі гэтага сталі слабасць інстытутаў дзяржаўнай улады ў Рэчы Паспалітай, магнацкая алігархія і барацьба магнакіх груповак за ўладу, актыўнае ўмяшанне замежных дзяржаў ва ўнутыпалітычныя справы краіны.

Читайте також:

<== попередня сторінка	\|	наступна сторінка ==>
Унутраная і знешняя палітыка ВКЛ у канцы 16 – першай палове	\|	Палітычны крызіс у апошняй трэці 18 ст. Падзелы Рэчы Паспалітай.

Не знайшли потрібну інформацію? Скористайтесь пошуком google:

Генерація сторінки за: 0.008 сек.