• Гідрологія і Гідрометрія
• Господарське право
• Економіка будівництва
• Економіка природокористування
• Економічна теорія
• Земельне право
• Історія України
• Кримінально виконавче право
• Медична радіологія
• Методи аналізу
• Міжнародне приватне право
• Міжнародний маркетинг
• Основи екології
• Предмет Політологія
• Соціальне страхування
• Технічні засоби організації дорожнього руху
• Товарознавство продовольчих товарів

Модуль.

№1-2-лекция.

Тақырыбы: Тіл мәдениеті пәнінің мақсаты мен міндеті.

Лекцияның мақсаты: Тіл мәдениеті пәнінің мақсаты мен міндеттерін айқындау. Оның басқа ғылымдармен байланысын, жалпы және жеке тіл білімінде зерттелуі.

Лекция сұрақтары :

- Тіл саясаты. ҚР-ның тілдер туралы Заңы.

- Тіл мәдениеті пәнінің зерттеу нысаны .

- Тіл мәдениеті және оның салалары.

- Тіл білімінің басқа ғылымдармен байланысы.

- Тіл мәдениетінің теориялық және практикалық мәні.

- Әдеби тілдің тарихы туралы

- Әдеби тіл және тілдік норма

- Қазіргі әдеби тілдің даму арналары

Өз бетінше дайындық үшін бақылау сұрақтары :

- Тiл мәдениеті пәнінің зерттеу нысаны не? Оның мақсаты мен мiндеттерiн

атаңыз?

- Тiл мәдениетінің ғылымдар iшiнде алатын орны қандай?

- Тіл мәдениеті пәнінің әдебиетпен байланысы.

- А.Байтұрсынов – тіл анықтығы, тіл тазалығы, тіл дәлдігі туралы.

- М.Балақаев – тіл мәдениеті туралы.

- Р.Сыздықова сөйлеу мәдениеті жайында.

Әдебиет. 1. Актуальные проблемы культуры речи. М.,1970

2. Балақаев М. Қазақ тіл мәдениетінің мәселелері. А.,1965

3. Балақаев М. Қазақ тілі және оның нормалары. А., 1984. 115-170 беттер.

4. Балақаев М., Серғалиев М. Қазақ тілінің мәдениеті. А.,2004. 8-40 беттер

5. Головин А.Н. Основы культура речи. М., 1980.

6. Жазушы және сөз мәдениеті. Жинақ, А.,1984.

7. Маманов Ы. Тіл мәдениеті. А., 1985.

8. Уалиев Н. Сөз мәдениеті. А.,1985.

9. Өрелі өнер. Жинақ, А., 1976.

10. Скворцов Л.И. Тебретические основы культуры речи. М., 1980.

11. Сыздықова Р. Сөз мәдени етінің мәселелері (ҚазССР Ғылым Академиясының хабарлары, филология сериясы №1, 1985. 25-35 бе

Жоспары:

1. Тіл мәдениеті пәні, оның мақсаты мен міндеттері.

2. Тілдік норма және тілдік жүйе.

3. Тіл мәдениетінің салалары.

4. Тіл мәдениеті пәнінің зерттеу объектісі.

Жоғарғы оқу орындарының филология, тарих факультеттерінде «Тіл мәдениеті», «Сөйлеу мәдениеті» атты арнаулы курстар соңғы жылдарда оқыту қолға алынды. Қазақ тілі Қазақстан Республикасының мемлекеттік тіл болып танылғаннан бері қоғамдық санамыздың талап тілегіне сай тіліміздің қоғамдық қызметінің артуына байланысты қазақ тілін сөйлеу мәдениеті өз алдына бір сала болып қалыптаса бастады.

Қазақ халқымен қоса жасасып, оның мәдени өмірінің өзегі болып табылатын құнарлы да шұрайлы тілін байытқан үстіне байыта, толықтыра, дамыта түсу, ішкі мүнкіншіліктерін ашу арқылы тіл мәдениетін көтере түсетініміз даусыз. Өйткені тіл мәдениеті дегеніміз – тілдік тәсілдің ширауы, жетілу дәрежесі. Сонымен бірге, сөйлеу мәдениеті «Тіл жұмсаудағы ізеттілік, сауаттылық қана емес, тілдік тәсілдерді, фонетикалық, орфографиялық, орфоэпиялық, морфологиялық, синтаксистік заңдылықтар мен нормаларды, стильдік құбылыстарды ұқыпты, дұрыс қолдану дағдысы» - дейді көрнекті ғалым М.Балақаев.

Тіл мәдениетінің мақсаты мен міндеті: әдеби тіл нормаларын сақтаумен қатар, айтайын деген ойдың мәнерлі де әсерлі болуын талап ету; студенттердің ана тілі мен әдебиеттен алған білімдері мен икем дағдыларын теориялық және практикалық жағынан дамытып, ауызекі және жазбаша сөйлеу тілінің ерекшеліктерін, шеберлігін, қазақ халқының шешендік сөз өнерінің тәлімдік сипаттарын таныту.

Тіл мәдениеті әдеби тілдің даму деңгейімен тығыз байланысты. Бүгінгі әдеби тіл жан-жақты дамыған, тілдік нормалары қалыптасқан жүйені сақтаған, қабылданған нормадан ауытқуға болмайтыны белгілі. Тіл мәдениеті тілдік нормамен тығыз байланысты. Олай дейтініміз тілдік норма сөзді орфоэпиялық нормаларға сай дұрыс айту, сөзді орфографиялық ережелерге сай жазу, сөзді өз мағынасына сай қолдану, сөйлем құрауда грамматикалық нормаларды сақтау болса, тіл мәдениеті осы талап-ережелердің орындалуын, бұрмаланбауын қадағалайды.

Тілдік норма дегеніміз әдеби деген ұғыммен бірдей деңгейде айтылады. Әдеби тілге сіңіскен, орныққан тіл байлығы тілдік норма дегенге саяды. Әдеби тіл нормасы –сөзді дұрыс қолданудың, грамматикалық амал-тәсілдерді дұрыс пайдаланудың көпшілік таныған, тіл тәжірибесінде сыннан өткен қағидалары. Тілдік норма - әдеби тіл туралы ұғымның ең бір өзекті элементі. Сөйлеуде, жазуда тіл амалдарын дұрыс қолдана білу әдеби тіл нормасын сақтау дегенді білдіреді.

Тілдік норма алғаш сөз бола бастаған тұста ол алдымен, тілдік жүйемен салыстыра қарастырылады. Қазақ тілінде заттың тәуелденуі, септелуі және жіктелуінің т.б. белгілі бір жүйесі бар. Міне осыған қарағанда, жүйеден ауытқымау дегеніміз нормадан ауытқымау сияқты болып көрінеді. Сонда тілдік жүйе мен тілдік норма тепе-тең құбылыс па? Жоқ. Бұл тек тілдік жүйе мен тілдік норманың бірлікте болуы ғана. Тілдік норманың арқауы – тілдік жүйе.

Тіл – жүйелі құбылыс. Қазақ тілінің сөз жасау жүйесінде -ла, -ле,(-да,-де,-та,-те) сияқты аса құнарлы қосымшалар есім сөздерден етістік тудырады. Аяқ-та, бас-та, көз-де, су-ла т.б. Сөз тудырудың дәл осы жүйесі бойынша -да, -де қосымшалары зат есімге жалғануы тиіс. Бұл жүйе бойынша кез келген зат есімге -ла, -ле (-да,-де,...) қосымшасын жалғауға болады. Бірақ жүйе бойынша баула, жүкте, сыйла деп айтқанымызбен, кірпікте, кітапта, топырақта деп айтуға болмайтыны белгілі. Неге? Өйткені бұлай деу жүйеге қайшы болмағанымен, норма емес. Міне осыған байланысты белгілі бір тіл қолданысты норма деп тану үшін оның тілдік жүйеде болуы жеткіліксіз. Бұған қоса ондай қолданыс тілдік дәстүрде болуы сондай-ақ дағдыға енуі қажет.

Жүйе бойынша реттік сан есімдерге қосымша –ынша, -інше (-ншы, -нші) түрі де жалғанады. Мысалы: бірінші, алтыншы, төртінші т.б. Олай болса, жиырмасыншы емес, жиырманшы болуы тиіс қой? Жиырманшы деп жүйе бойынша айтпай, жиырмасыншы деп қолданудан да тілдік жүйеден тілдік норманың басым түсіп жатқандығын байқаймыз.

Сонда әдеби тіл нормасы деген не? Енді соған қысқаша түсінік берейік.

Лексикалық норма.Халық тілінде бар сөздердің көпшілігі көркем әдебиетте жиі қолданылып жалпы халықтық нормаға айналады да, бір қатары қолданудан қалып қояды немесе өте сирек пайдаланылады. Ауызекі тілде бар біраз сөздер әдебиетте кездескенімен, әдеби нормаға жатпайды. Мысалы: шаһар, кент, әм, әтеш, бойлай, жүде сөздері кейбір сөз зергерлерінің туындыларында кездескенімен, бірақ олар әдеби тіл нормасына жатпайды. Олардың орнына қала, және, қораз, өте сөздері әдеби болып табылады.

Қазақ әдеби тілінің сөз байлығы жалпы халықтың қасиеті бар байырғы және өзге тілдерден енген сөздерден, ғылымның, өнер-білімнің, техниканың, саясаттың, мәдениеттің т.б. әр алуан терминдерінен құралады.

Қазақ тіліндегі сөздік қордағы сан алуан сөздердің әдеби тілге жататындары бар, әдеби тілге тән емес, одан тыс, сөйлеу тіліне ғана жататындары бар.

Орфоэпиялық норма. Сөздердің жалпыға бірдей қалыпты атылу нормасын орфоэпия дейміз. Сөздерді әдеби тілдегі жалпыға ортақ нормада айтып сөлеу кісінің тіл мәдениетінің жоғары екендігінің белгісі.

Қазақ тілі сөздерінің айтылуы мен жазылуы үкімі сай бола бермейді. Бірқатар сөздер атылуы мен жазылуының арасында айырмашылықтар кездеседі. Мысалы

Айтылуы Жазылуы

құлұн құлын

жүрөк жүрек

жұлдұз жұлдыз

күрөк күрек

жұмышшы жұмысшы

Орфографиялық норма. Орфография деп белгілі бір тілдегі сөздердің дұрыс жазылуы туралы ережелердің жиынтығын айтамыз.Орфография тілдегі сөздердің, олардың грамматикалық формаларының біркелкі жазылу нормасын белгілейді. Әдеби тілдің лексикалық, орфоэпиялық, грамматикалық нормасын әрбір сауатты адамға қандай міндетті болса, сөздердің жазылу нормасы да сондай міндетті. Тілдің орфографиясын үкіметтің бекітуі де оның жалпыхалыққа ортақ, міндетті екенін аңғартады. Үкімет қабылдаған, бекіткен сөздердің жазылу нормасын сақтай жазу әрбір азаматқа міндетті болып табылады.

Қазақ тілінің қазіргі орфографиясын 1940 жылы 10 қазанда Қазақ ССР Жоғарғы Советінің V сесиясында бекітілді. Ал 1975 жылы 5 маусымда орфографияға өзгеріс енгізілді. 1983 жылғы 25 тамызда Қазақ ССР Жоғарғы Советінің Президиумы бекіткен қазақ тілі орфографиясының ережелеріне енгізілген өзгерістер мен толықтырулар орфографиялық норманың бір жүйеге түсуінде маңызды рөл атқарды.

Грамматикалық норма.Қазақ тілінің грамматикалық амал-тәсілдері, тұлғалары, құралу тәртібі белгілі қалыпқа түсіп, жұртқа әбден дағдылы болған сөз таптарының, сөз тұлғаларының, сөйлем құрылысының алуан түрлі бөлшектері қиюын тауып қалыптасып кетті. Грамматикалық құрылыстың сол қалпын-грамматикалық норма дейміз.

Грамматикалық нормалар грамматикалық ережелер негізінде, әдеби тілдің қалыптасу барысында жасалады. Мысалы, Ұлы ақын Абай заманында, Абай шығармаларында, ауыз әдебиетінде «бармаққа керек», «айтарға керек» деген сөз тіркестері кездеседі. Бұл тіркестерді бүгінде «бару керек, қайту керек» деп жазамыз.

Тіл мәдениетінің негізгі зерттеу обьектісі-сөз, сөздің дұрыс айтылуы, сауатты жазылуы. Нәтижеде айтайын деген ойдың айқын да анық, әсерлі де көркем жетуі.

Тіл мәдениеті екіге бөлінеді:

1. Сөйлеу мәдениеті.

2. Сөз қолдану мәдениеті.

Сөйлеу мәдениеті ауызша сөйлеуде орфоэпиялық қағидаларды сақтап, айту мәнерін құрастырса, ал сөз қолдану мәдениеті сөзді орфографиялық нормаға сай сауатты жазудан бастап, сөз байлығы сөз тазалығы, сөз дәлдігі, сөз әсерлігі т.б. талаптарды жүзеге асыруды мақсат етеді.

№3-4 лекция

Лекцияның тақырыбы: Адам өміріндегі тілдің ролі мен сөйлеу мәдениетінің маңызы.

Лекцияның мақсаты: Тілдің қоғамдық қызметі оның ойлаумен байланыстылығын анықтау.

Лекция сұрақтары : - Тілдің мәні

- Тiл және ойлау.

- Тiлдiң қоғамдық қызметі

- Тілдің табиғаты.

Өз бетінше дайындық үшін бақылау сұрақтары :

- Тiл мен ойлау туралы қандай теориялар қалыптасқан?

- Тіл қандай құбылыс?

- Тілге қандай қасиеттер тән?

- Тілдің қоғамдық қызметіне нелер жатады?

- Тіл қандай қоғамға қызмет етеді?

- Тіл мен ойлаудың айырмашылығы неде?

- Тіл мәдениетін дамытуда әр түрлі сөздіктердің қызметі.

Әдебиет.1. Байтұрсынов А. Тіл тағлымы. А., 1992ж.

2. Степанов А.А. Қарым-қатынас, сөйлеу және адамның сөйлеу қасиеттері. Кітап: Жалпы психология. А., 1980ж.

3. Жарықбаев Б. Психология. А., 1993ж.

Жоспар:

1. Адам дамуындағы тілдің маңызы.

2. Тіл және сөйлеу.

3. Сөйлеудің сипаты.

4. Сөйлеудің түрлері және оның мінездемесі.

Тілдің табиғаты деген нәрсе –тіл білімінің маңызды мәселелерінің бірі. еміс ғалымы – Франс Бопп:Тіл биологиялық құбылыс,оны құдай жаратқан ,-деп есептеді.Бұл пікірді А.Шлейхер де қолдады.Ол: « Тіл де биологиялық организм сиақты туады,өседі,өледі»,-дейді.

Бұлай болған күнде тіл атадан балаға ,ұрпақтан ұрпаққа тұқым қуалау арқылы беріліп отыруы кеек еді.Әрине ,бұл пікір дұрыс емес.Тіл –атадан балаға ген арқылы берілетін құбылыс емес ,ол бір ұрпақтан екінші ұрпаққа ауысып отыратын ,кейінгі ұрпақ алдыңғы ұрпақтан үйреніп отыратын нәрсе.

Олай болатын себебі –жаңа туған бала өз ата-анасының тілінде сөйлеуі де мүмкін,сөйлемеуі де мүмкін .Жаңа туған баланың өскен ортасы өз ата-анасының тілінен басқаорта болса, ол сол ортаның тілінде сөйлеп кетеді .Оған өмірде мысалдар толып жатыр.Бұл-тілдің биологиялық құбылыс емес екендігін дәлелдейді.

Екінші бір топ ғалымдар(Г.Штейнталь,А.Потебня) тілді психологиялық құбылыс деп біледі .Бұл пікір «тіл құдай жаратқан нәрсе емес ,оны жеке адам жасайды ,жеке адамның рухы туғызады »-деген түсініктен туған .Алдыңғы пікір сияқты бұл да қате пікір .Егер тіл рухтың туындысы болса ,әрбір адамның жеке-жеке өз тілі болған болар еді де,бір тұтас халықтың, ұлттың тілі болмас еді.Өмірде де олай болмайтынын көпшілік жақсы біледі.Жеке адамның тілі қауымда ғана жасалынады,қауымда ғана дамиды .

Ендеше,адамзат тілі –биологиялық та , психологиялық та құбылыс емес ,ол қоғамдық (әлеуметтік ) құбылыс, қоғамға қызмет етеді.Себебі тіл қоғам үшін ,қоғам мүшелерінің пікір алысып , өзара түсінісу үшін керек,сол үшін жаралған .Пікір алысу ,түсінісу қоғам бар жерде ғана болады.Бір –бірімен сөйлесетін адамдар жоқ жерде тіл де жоқ. Қоғам қай жерде ,қашан туған болса,тіл де сол жерде ,сол заманда пайда болған . Қоғамсыз –тіл, тілсіз-қоғам болмайды .

Тілдің қоғамдық қызметі

Тілдің ең басты қасиеті не?

Оның ең басты қасиеті –қатынас құралы болу қызметі .Тіл –адам баласы қоғамында қатынасқұралы, сөйлесіп ,пікір алысудың құралы ретінде қызмет атқаратын қоғамдық құбылыс.

Тіл мен қоғамның арасындағы байланыс екі жақты болады.Біріншісі: тілсіз ешбір қоғам өмір сүре алмайды .Тіл жоқ жерде адамдардың қоғамда бірлесіп еңбек етуі мүмкін емес .Өйткені тіл –қоғамның өмір сүруінің басты шарты .Екіншісі: тіл қоғам бар жерде ғана өмір сүреді .Қоғамнан тыс тіл жоқ .

Тілдің екінші басты қызметі-ол ойлаудың ,ойды жарыққа шығарудың құралы .Адамның ойы тіл (сөйлемдер) арқылы белгілі болады. Демек, ойлау мен тіл бір-бірімен тығыз байланысты .

Тілдің бұл екі қызметінен басқа ,яғни қатынас құралы болу қызметі мен ойлаудың құралы болу қызметінен басқа, тағы бір қызметі бар .Ол – оның атауыштық(номинативтік) қызметі .Яғни тіліміздегі әрбір сөз, сөз тіркесі – белгілі бір заттың, ұғымның ,қимылдың ,сынның аты ,атауы болып табылады.

Тілдің төртінші қызметі – экспрессивті-эмоциональдық қызмет.Тілдің экспрессивті –эмоциональдық қызметі деп – адамның сол затқа, ұғымға деген өзіндік (субъективті) қатынасын, эмоциясын, яғни не жақсы көру, не жек көру сезімін айтамыз. Мысалы, алақай, масқара, қап, айналайын т.б.

Тіл халықтың тарихы, оның өмірінің ізі. Тілден сол тілді жасаушы халықтың арманы мен үміті ,қайғысы мен қуанышы сезіліп тұрады .

Тіл –талай заманның жемісі. Ол бірнеші қоғамға қызмет ете береді. Мысалы, қазақ тілі феодалдық қоғамға да ,социалистік қоғамға да қызмет етті .Енді, міне, нарықтық қатынас қоғамына да қызмет етіп отыр.

Тіл белгілі бір топтың, айталық, не байдың , не кедейдің мұқтажын өтеу үшін емес ,қоғамдағы барлық таптар үшін қызмет атқарады.Олай болса,тіл таптық сипатқа емес ,жалпы халықтьқ сипатқа ие болады. Бұл-оның ең басты ерекшелігі .

Сонымен ,тіл таптық құбылыс емес. Ол- қоғамдық құбылыс.

Тіл және ойлау

Тіл мен ойлау өзара байланысты .Дыбыстық тіл де,абстракты ойлау да адамға тән құбылыстар.Біріншіден, тіл де, ойлау да –адам миының туындысы, соның жемісі, екіншіден, тіл де, ойлау да қоғамдық құбылыстар.Адамның ойы арқылы тілдік бірліктер (сөздер,сөз тіркестері,сөйлемдер) болмыспен (объективті дүниемен) байланысқа түседі.Мұнсыз адамдар бір –бірімен сөйлесе алмаған болар еді .Өйткені тілдік бірліктер болмыстағы заттар мен құбылыстардың аттары .Сондықтан да ,біз :тіл –ойлаудың құралы,- дейміз.

Қоғам мүшелерінің өзара пікір алысуы тіл арқылы іске асады .Адам өз ойын басқаларға тіл арқылы айтып (не жазып) жеткізеді .Тыңдаушы да айтушының ойын тіл арқылы түсінеді .Сондықтан болар, К.Маркс :«Тіл дегеніміз-ойдың тікелей шындығы »-деген болатын.Ой тіл арқылы,тілдегі сөздер мен сөйлемдер арқылы көрінеді .Демек, тіл –пікір алмасу құраы , ойлаудың құралы ,ойды жарыққа шығару құралы .

Тағы да қайталайық :ойлау мен тіл бір –бірімен тығыз байланысты.Тіл ойлаудың шығуымен бірге,бір мезгілде шығып қалыптасты және оның дамуымен бірге дамып келеді .Ендеше тілдің ойлаудан тыс болуы мүмкін емес екен .

Бір нәрсені танып білуде тілдің атқаратын рөлі зор. Олай дейтін себебіміз, белгілі бір затты жақсы тану үшін, яғни оған ат қою үшін, ең алдымен сол заттың басты белгілерін білу керек. Сол басты белгілерін жақсы білсең, оны тану да, оған ат қою да оңай .Мысалы, ненец (Солтүстік Мұзды мұхит жағалауында тұрады) тілінде қардың түрлерін білдіретін 40 шақты арнаулы атаумен бірге жалпы қар ұғымын білдіретін сыра(мағынасы –«қар») деген сөз бар.

Бұдан шығатын қорытынды: атау сөз (ұғым) жалпы (абстракты) және нақтылы(конкретті) немесе деректі және дерексіз болып екіге бөлінеді .

Адам тіл арқылы ойлайды .Ұғым сөз арқылы жатталып қалады .Ал сөз мазмұн мен форманың бірлігінен тұрады .Сөздің мазмұнын оның ұғымы мен мағынасы жасайды да, сөздің формасын оның дыбыстық құрамы туғызады. Ұғымның сөзбен (формамен) айтылуы қаншалықты міндетті болса, сөздердің дыбыстар тіркесімен жасалуы да соншалықты міндетті. Сөздерді бір-бірімен тіркестіріп қолдану арқылы ғана ойды білдіруге, пікір алысуға болады. Осы тұрғыдан алғанда, тағы да қайталап айтамыз: тіл- ойды айтып жеткізудің құралы.

Тіл біздің ойымызды туғызып,оны жеткізіп қана қоймайды,сонымен бірге,ол адамдардың сан ғасырғы мол тәжірибесін сақтайды және оларды үрпақтан ұрпаққа жеткізіп отырады.

Дыбыс-тілдің материалдық бірлігі, сөздің құрастырушы бөлшегі.Ол тілдік форма болып саналады.Ендеше,сөз де,сөз тіркесі де, сөйлем де тілдік формалар,тілдік элементтер болып есептелінеді.Сөздің формасы оның дыбыстық құрамынан көрінеді де,мазмұны оның мағынасынан белгілі болады.Тілдегі әрбір сөз,сөз тіркесі,сөйлем қандай да болсын белгілі бір мағынаны,ұғымды ойды бiлдiредi. Ұғым мен мағына және ой тілдiк бірліктердің мазмұны болып табылады .

Тілдік форма мен мазмұнның арасындағы байланыс, яғни сөз бен мағынаның арасындағы байланыс –табиғи байланыс емес,ол шартты байланыс.Мысалы, «ұннан иленіп,тапаға пісірілген тағам» деген ұғым мен оның нан деген лексикалық атауының арасындағы байланыс-табиғи байланыс болса, дүние жүзі халықтарының бәрі оны нан деп атаған болар еді. Жоқ .Олай емес оны біреу-нан, екiншiлер – хлеб ,үшiншiлер - brot (нем.), төртiншici - bread (ағыл.) деп атайды. Олай болса, олардың арасындaғы байланыс - кейiннен қалыптасқан байланыс екен.

Адам өз ойын сөйлеп не жазып білдіреді. Кім айқын ойласа, ол айқын,әрі түсінікті сөйлей алады. Болмаса, керісінше, кім айқын, анық сөйлей алса,ол анық, айқын ойлай алады.

Бұған қарап, тіл мен ойлау тепе-тең,бірдей нәрсе деп ұғып қалуға болмайды.Неміс ғалымы В.Гумбольдт солай ұққан. Ол әр түрлі тілдердің болуы әр түрлі ойлаудың нәтижесі,-деп есептеді. Бұл мүлде қате тұжырым болатын.

«Тіл мен ойлау тепе-тең »деп қателесушлер сияқты, «тіл мен ойлаудың арасында ешқандай байланыс жоқ, олар бір-бірінен мүлде бөлек» деп,қате тұжырымдаушылар да жоқ емес. Мәселен, американдық ғалымдар Л.Блумфильд пен З.Харис осылай дейді. Алдыңғы пікір қаншалықты қате болса, соңғы пікір де соншалықты қате.

Сонымен тіл мен ойлаудың арасына тепе-теңдік белгісін қойып теңестіру де , ол екеуінің бірлігін жоққа шығарып, бірінен –бірін бөліп тастау да ешбір ғылыми негізі жоқ қате көзқарастар болып саналады.

Тіл мен ойлау әрдайым бірлікте болады.Ойлау тілдегі сөздер мен сөйлемдердің негізінде іске асады,солар арқылы басқаларға белгілі болады.Басқаның ойын да тіл арқылы, тілдегі сөздер мен сөйлемдер арқылы түсіне аламыз.

Тіл мен сөйлеу. Тіл – адамзат қоғамында қатынас, сөйлесіп пікір алысудың құралы. Тіл мен қоғам өзара тығыз байланысты, біріншіден, тілсіз қоғам өмір сүре алмайды. «Тілсіз ұлт құрымақ!» Тіл – адамзат қоғамының өмір сүруінің қажетті шарты. Екіншіден, тіл қоғам бар жерде ғана өмір сүруінің шарты.

Тіл – тірі тарих. Онда халықтың ғасырлар бойы жинақталған іс-тәжірибесі мен даналығы бар. Онда оны жасаушы халықтың тарихы, шежіресі, бүкіл өмірінің жаңғырығы мен ізі, арманы мен алдағы үміті, қайғысы мен қуанышы, күллі рухани өмірінің үні естіліп тұрады.

«Тіл тек қатынас құралы болып қомайды, сонымен бірге ол логикалық ойлауды дамыту құралы болып табылады. Өйткені сөз дарындылығының өрлеуі ойлау логикасымен тығыз байланысты. Өз заманында «логикалық ойлау – логикалық сөйлеудің негізі, ал мұны логикалық сөйлеуді отандық тіл ұстазы дамытуға тиіс», - деп көрсеткен педагог К.Д.Ушинский.

Тіл қарым – қатынас құралы болып табылса, сөйлеу деп тіл арқылы ойымызды басқа біреуге жеткізуді айтамыз. Сөйлеу – пікір алысу процесінде жеке адамның тіл пайдалануы. (Жарықбаев Қ. Психология. А., 1963. 162б.)

Адамға тән сөйлеу әрекетінде екі сипат тән. Бұларсыз сөйлеу өзінің қызметін дұрыстап атқара алмайды. Бірінші, сөйлеудің мазмұндылығы, екіншісі, оның мәнерлілігі. Айтылатын сөзде мазмұн болмаса ол өзіндік мәнін жояды. Ал сөздің мазмұндылығы дегеніміз – сөз болып отырған айналадағы зат не құбылыстың немесе іс-әрекеттің мәнді белгілерін сөз етуді айтамыз. Өйткені айтылатын ойға негіз болып отырған зат не құбылыстың негізгі белгісі – қасиеттері оның басты мазмұнын құрайды.

Сөздің мәнерлілігі дегеніміз – адамның сөйлеу кезіндегі эмоциялық қалпын білдіре алуы, яғни әрбір сөйлемді өзінің сазымен айта алуы. А.А.Макаренко бұл жөнінде : «...сіздің сөзіңізден өзіңіздің еркіңізді, сіздің мәдениетіңізді, сіздің жеке ерекшелігіңізді сезіне алатында болу керек»,- деген болатын.

Сөйлеу алдымен сырттай және іштей сөйлеу болып екіге бөлінеді.Сырттай сөйлеу ауызша және жазбаша сөйлеу болып, ал ауызша сөйлеудің өзі диалог және монолог болып екіге бөлінеді. Диалог деп екі немесе одан да көп адамдардың кезектесіп пікір алысуын айтсақ, монолог деп бір адамның өз ойын, пікірін ұзақ уақыт жүйелей, сабақтап баяндауы. Ол баяндама, әңгіме, ұзақ сөз сөйлеу формасында көрінеді.

Сөйлеудің ерекше түрі – жазбаша сөйлеу. А.Байтұрсынов: «біздің заманымыз – жазу заманы, жазу болса сөйлеу ауызша сөйлеуден артық дәрежеге жеткен заман»,- деп бекер айтпаған. Жазбаша сөйлеу ауызекі сөйлеуге қарағанда күрделі процесс. (А.Байтұрсынов Тіл тағлымы. А., 1992ж. 142 б.)

Іштей сөйлеу деп – тілдік материалдар негізінде адамның өзімен-өзі сөйлесіп, пікір алысуын айтамыз. Іштей сөйлеу адамдармен тікелей қарым-қатынас жасауға бағытталған. Оны адам өзімен-өзі ақылдасу, ойлау әрекетінің ішкі мақсаты үшін пайдаланады. Мұны ғылыми тілде диекурсивтік ойлау просесі деп аталады. Өйткені мұнда ой ағымы болады, әлде бір шешім тауып, пікірін білдіруге сөз, сөз тіркестері мен сөйлемдер таңдайды.

№5-6-лекция.

Лекцияның тақырыбы:Сөздерді дұрыс айту және дұрыс жазу нормалары. Сөз әдебі. Жұрт алдында сөйлеу мәдениеті.

Лекцияның мақсаты: Сөйлеу стиліне тән өзіндік ерекшеліктерді айқындау.

Лекция сұрақтары : - Жұрт алдында сөйлеу мәдениеті.

- Лекторлар мен үгітшілерге қойылатын талаптар ата.

- Шешендік өнер туралы.

- Сөзді сазына келтіріп сөйлеу дегеніміз не?.

- Жазғанды дұрыс оқу шеберлігі дегеніміз не?

Өз бетінше дайындық үшін бақылау сұрақтары :

- Сөздердің айтылу нормасы туралы.

- Сөздердің айтылуы мен жазылуы.

- Сөздерді бұзып айту туралы.

- Кейбір дыбыстардың айтылуы.

-Радио және теледидар хабарларының мәдениеті.

- Ғылыми және ресми стиль мәдениеті.

- Баспасөз тілінің мәдениеті.

Әдебиет: 1. Сыздықова Р. Орфоэпиялық нормалар жайы. Жинақ: Өнерлі өнер А,1976. Сөз сазы. А.,1983ж.

2. Балақаев М. Қазақ тіл мәдениетінің мәселелері. А.,1965

3. Дүйсебаева М.Қазақ әдеби тілі орфоэпиясының кейбір мәселелері. А, 1973.

4 Балақаев М., Серғалиев М. Қазақ тілінің мәдениеті А, 2004.

5. Ниеталиева Қ. Орфоэпия нормалары туралы. А., 1970ж.

6. Қожақметов Х.Қ. Мәнерлеп оқу. А., 1982ж.

7. Нұрмаханов Х. Сөйлеудегі ұқыпсыздықтар. «Мәдениет және тұрмыс», 1976.

№7, 21-бет.

8. Нұрмаханов Ә.Н. Мәнерлеп оқу мәселелері. Университеттер мен

педа гогика институт-ның филология фак-теріне арналған. А., 1976ж

Жоспары:

1. Ауызша сөйлеу және оның ерекшеліктері.

2. Сөздің жазылуы мен айтылуы, ритмикалық топтар.

3. Сөйлеудің көмекші құралдары.

4. Дыбыстарды болатын сапалық өзгерістер, еріндік, ілгерінді, кейінді ықпал заңдылықтары.

5. Сөйлеу стиліне тән ерекшеліктері.

Ауызша сөйлеу мәдениеті сөйлеген кезде орфоэпиялық қағидаларын сақтап, мәнерлеп сөйлеумен байланысты. Ауызша сөйлеу тілі: 1. Әдеби тілде сөйлеу. 2. Ауыз-екі сөйлеу тілі болып бөлінеді. Әдеби сөйлеу тілінің де сан алуан түрлері бар. Олар: лекторлардың, үгітшілер мен баяндамашылардың, актерлардың т.б. тілі болып бөлінеді. Әрқайсысының сөз қолдану ерекшелігі, айтайын деген ой-пікірін тыңдаушыларына жеткізу әдіс-тәсілдері әр түрлі болғанымен, бәріне ортақ заңдылық –орфоэпия нормаларын сақтау. Орфоэпия дегеніміз – сөздердің жалпыға бірдей қалыпты айтылу нормасын айтамыз. Сөздердің әдеби тілдегі жалпыға ортақ қағидада сөйлеу-кісінің тіл мәдениетінің жоғары екендігінің белгісі. Сөздердің айтылу нормасы былай болу керек дейді М.Балақаев: «Құлаққа жағымды, көңілге қонымды атылғанның бәрі –норма, бәрі-дұрыс. Құлаққа жат не тосаң естілетін, көңілге қонбайтын, дөрекі айтылғанның бәрі-нормаға жатпайды» /М.Балақаев Қазақ тілі мәдениетінің мәселелері. А, 1965, 37-38-беттер/

Сөз қалай жазылса, солай оқуды тіліміз көтере бермейді. Олай дейтініміз қазақ тілі – болмысында, табиғатында үнді, әуезді тіл. Оның айтылуында өзіндік әсем үн бар, қалыптасқан жатық әуен бар. Оның негізі мынада: сөздердің құрамындағы дыбыстар өзара үндесіп, біріне- бірі ықпалын тигізе айтылады. Мысалы, қазақ тіліндегі жуан, жіңішке,еріндік, езулік дауыстылардың сөз ішінде өзара үндесіп айтылуы сөз сазына келтіріп сөйлеуге жатады. Сөз сазы дегеніміз сөйлеу процесінде сөз ішіндегі немесе сөз аралығындағы дыбыстардың бір-біріне әсер етіп, бірін-бірі өз ыңғайына иіп алады. Мұның өзі бір жағынан сөйлеу мүшелерінің жұмысын жеңілдету көзделсе, екіншіден тыңдаушы адамның құлағына жұмсақ тиіп, сөзге әуенді үн береді. Мысалы, «төрде төртеу отыр төремін деп» дегеннің айтылуы: төрдө төртөу отұр төрөмін деп.Бұл сөздердіңқұрамындағы дауыстылар былайша үндескен: төр, төртеу, төре сөздерінің басқа буындарында жіңішке еріндік болғандықтан, олардан кейінгі буындарда да жіңішке еріндік болып айтылады: төрдө, төртөу, төрө; ал отыр сөзінің бірінші буыны жуан еріндік о болғандықтан, одан кейінгі буындағы ы дыбысы жуан ұ болып айтылады, алайда жазуда бұлардың бәрі «Төрде төртеу отыр төремін деп» деген қалпында жазылады.

Мәнерлеп сөйлеу, дыбыстардың қырын сындырып айту ежелгі ауыз әдебиеті үлгілерінен, шешендік сөздерден келе жатқан заңдылық. Сөзді қандай қатесіз жазу қажет болса, оны құлаққа жағымды, әуезді, мәнерлі етіп айту да сондай қажет. Дыбыстардың «қырын сындырып» айту (құрғол – құр қол ем ес, енгерек – не керек емес), қатар тұрған дауысты дыбыстың бірін түсіріп қолдану (дәметкен – дәме еткен емес, Сарағаш – Сарыағаш емес), ерін үндестігін сақтау (күрөк – күрек емес, жұлдұз – жұлдыз емес) сияқты орфоэпия заңдылықтарына көңіл бөлу міндетті. Сөйлеген кезде сөйлемдегі сөздердің бір-бірімен қиюласып ритмикалық бір топ құрып, бір ырғақпен (торалат – торы ала ат емес) айтылуын да қадағалап отыру қажет.

Сөйлеу процесінде сөздер екі-үштен топтасып бір ырғақпен айтылуын ритмикалық топ деп атаймыз. Мысалы, айтылуда: келалмады – келе алмады емес, баралмады – бара алмады емес.

Қазіргі қазақ тілінде ерін дауыстылардың үндесуі – орфоэпия заңдылығының бірі. Бұл заңдылық бойынша еріндік дауысты бірінші буында ғана қолданылады. Бірақ сөздің бірінші буынындағы еріндік дауысты дыбыс келесі буындардағы езулік дауыстыға әсер етіп, оны айтылуда еріндік дауыстыға айналдырады.

Мәлелен еріндік үндесу төмендегі жағдайларда кездеседі.Алғашқы буында «о» дыбысы болса, келесі буындағы қысаң «ы» дыбысы «ұ» болыпе айтылады да, жазылуда «ы» әрпі сақталады.

Читайте також:

1. Змістовий модуль. Технологія програмування
2. Модуль.
3. Модуль.2. Функції маркетингового управління

Переглядів: 4013