Новини освіти і науки:

G+

Тлумачний словник
Авто
Автоматизація
Архітектура
Астрономія
Аудит
Біологія
Будівництво
Бухгалтерія
Винахідництво
Виробництво
Військова справа
Генетика
Географія
Геологія
Господарство
Держава
Дім
Екологія
Економетрика
Економіка
Електроніка
Журналістика та ЗМІ
Зв'язок
Іноземні мови
Інформатика
Історія
Комп'ютери
Креслення
Кулінарія
Культура
Лексикологія
Література
Логіка
Маркетинг
Математика
Машинобудування
Медицина
Менеджмент
Метали і Зварювання
Механіка
Мистецтво
Музика
Населення
Освіта
Охорона безпеки життя
Охорона Праці
Педагогіка
Політика
Право
Програмування
Промисловість
Психологія
Радіо
Регилия
Соціологія
Спорт
Стандартизація
Технології
Торгівля
Туризм
Фізика
Фізіологія
Філософія
Фінанси
Хімія
Юриспунденкция

Лекция № 10

Лекцияның тақырыбы: Өзара сөйлесу принциптері (термин, диалект, кәсіби сөздер, жаргон) қолдану аясы, әдеби тіл нормасындағы жаңа сөздер.Сөйлеуде көркемдегіш және бейнелегіш құралдарды пайдалану.

Лекцияның мақсаты: Сөйлеуде бейнелегіштік және көркемдегіш құралдарды қолданудың тиімділігін таныту.

Лекция сұрақтары: - Сөйлеудің бейнелеуіш құралдары дегеніміз не?

- Сөйлеудің көркемдегіш құралдары дегеніміз не?

- Суреткер тіліндегі образдылық дегеніміз не?

- Сөзді мәнерлеп айтудың элементтерін ата.

Өз бетінше дайындық үшін бақылау сұрақтары :

- Көркем әдебиеттерден көркемдегіш және бейнелегіштік құралдарға мысалдар жинау.

- Сөз зергерлерінің тіл мәдениетін дамытуға қосқан үлесі.

- Шешендік сөз мәдениеті.

- «Сізге сөз беріледі...» шағын шығарма.

Әдебиет:

Аханов К. Тіл білімінің негіздері. А., 1973ж.
Айтбаев Ө., Есенқұлов А. Көркем әдебиетке – көркем тіл. Жинақ: Жазушы және сөздің мәдениеті.
Жапбаров А. Оқушылардың тіліндегі лексика-стилистикалық қате және олармен жұмыс. «Қазақстан мектебі», 1975, №11 36-38-беттер.
Жарықбаев Қ Оқушылардың сөйлеу мәдениетін дамыту жайында. «Қазақстан мектебі», 1961, №2,83-84 –беттер.

5. Балақаев М., Серғалиев М. Қазақ тілінің мәдениеті А, 2004.

Жоспары:

1. Сөзді мәнерлеп айтудың элементтері: екпін, интонация, дауыс күші т.б.

2. Тілдің бейнелеу тәсілдері.

3. Сөйлеуде көркемдегіш құралдарды пайдалану.

4. Суреткер тіліндегі образдылық.

Сөз әсерлілігі тыңдаушыны ұйытып өзіне тартуы екі нәрсеге қатысты болып келеді: біріншісі, сөзді сөйлеген кезде құлаққа жағымды, лебізді, үнді етіп, дауыс кідірісі мен дауыс күшін дұрыс қойып айтуға байланысты болса, екіншісі, сөзді өз мағынасынан сәл өзгертіп, келтірінді мағынада жұмсаумен ұштасады.

Мәдениетті адам сөйлеу мәнері құлаққа жағымды әрбір ойын лайықты әуенмен, әрбір сөйлемді өзінің сазымен сөйлейді. Ән сияқты дұрыс айтылған сөз де құлақтан кіріп бойды алады. Міне, сондықтан сөзді қалай болса солай айта салмай, сөйлеу мазмұнына үйлесімді ырғақ, екпін, әуен тауып, дауысты түрлендіріп сөйлеудің үлкен мәні бар. Сөйлеуде дауыс ырғағының құбылмалы қасиеті, логикалық екпінді, интонациялық ерекшелігі бар құбылыстарды ескеріп отырғанда ғана тыңдаушыға әсер етпек. Қазақ халқы келістіріп сөйлей алатын кісіні «сөзі мірдің оғындай екен», «сөздің майын тамызып, кісінің айызын қандырып сөйлейді екен» деп дәріптейді. Ондай қабілеті жоқ адамды «ынжық, аузынан сөзі қойнынан бөзі түсіп тұр» деп сынайды. Кейбіреулер маңғазданып, қатымырланып сөйлеуді сән көреді, оны артықшылық, мәдениеттілік деп біледі. Ал шын мәдениеттілік- шынайылықта, айтатын ойына сай келетін үн, әуен, ырғақ, екпін тауып сөйлей білуде. Сөйлеушінің сөйлеу дағдысы, дауысы тыңдаушыға жағымды болса, онда зер сала тыңдайды. Ал оның үстіне айтайын деген ойын мазмұнды болса, тыңдаушының көкейіне қонып, жүрегіне ұялайды.

Тыңдаушыларды еліктіре білу, олардың назарын сөйлеп тұрған ой-пікіріне аудара алу – сөйлеушіге (мұғалімге, баяндамашыға, үгіттеушіге) жүктелген міндеттің нәтижелі болуының басты шарты.

Сонымен бірге жұрт алдында сөйлеуші мына қағидаларды ескеруі тиіс.

1.Жұрттың бәріне белгілі жайларды тәптіштеп айтып беру жөнсіз. Нәрсіз, дәмсіз сөзді сөйлемеген жақсы. Нәрсіз сөз көбінесе өзі жақсы білмеген жайды баяндаудан анық байқалады. Міне, сондықтан көп қателеседі.

2. Өзін өзгеден артық санап, дауласып, мақтана сөйлеген адамның айтқаны далаға кетеді. Тыңдаушылар ондайды қабылдамайды, сөзіне күле қарайды. Мен білгенді тыңдаушыларым білмейді, олар білімсіз дегендей пиғыл білдіріп, білгішсініп, мақтана сөйлеу жұртты теріс қаратады.

3. Сөйлегенде, әрбір сөз анық, дәл, айқын естілетін болсын. Сөйлеушінің даусы құбылмалы әрі жайлы болуы тиіс. Сөз әуенінен байсалдылық, сенім, табандылық, қайрат сезілетін болсын.

4. Ойды жеткізудің тілден тыс элементтерін, атап айтқанда, ым, ишара, мимика, понтомимика, дауыс күші, дауыс темпі т.б. жақсы меңгеруі қажет.

5. Жұрт алдында сөйлеуші қағаздан көзін алмай қатып қалма, тыңдаушылардың жеке тобына, жеке кісілерге көз жіберіп отырғаны мақұл. Сонда тыңдаушы да соған қарайды, сөзіне назар аударады.

6. Сөзді әбден жауыр болған сөздерден бастаған болмайды. Ой-пікірді әдеби тілге тән сөздермен, әсерлі де қызықты етіп жеткізуге тырысу қажет. Сөз арасында мақал-мәтелді, нақыл сөздер мен қанатты сөздерді келтіре отырып сөйлеу нәтижелі болмақ.

7. Айтылатын ой қысқа да нұсқа, тұжырымды болсын. «Аз сөз алтын, көп сөз көмір» деген мақалды басшылыққа алған мақұл.

8. Сөйлеу жүйелі болуы тиіс. Жүйелі сөздің арқауы, өзара тығыз байланысты желісі болады. Сөйлем мен сөйлем арасында, ой мен оййдың арасында табиғи байланыс болмаса, тыңдаушы ондай сөзден қанағат ала алмайды.

Жұрт алдында жақсы сөйлеудің ең негізгі шарты – дайындық. Алдымен жоспар түзіледі. Жоспарда қамтылуға тиісті мәселелер реттелген тақырып күйінде жазылады. Одан кейін сол жоспар бойынша баяндаманың тезисі жасалады. Онда айтылуға тиісті жайлардың негізгі қағидалары, мазмұны тұжырымдалады.

Жоспар бойынша баяндауға керекті материалдарды толықтыру, ретке келтіріп қағазға түсіру үшін конспект жасалуы қажет. Конспект – болашақ баяндаманың ықшам түрі.

Сөз қолдану мәдениеті сөздің мағынасына орай дұрыс қолдану мен қатар оны әсем де, әсерлі, көркем образды етіп айту (жазу) мен бейнелеу тәсілдеріне тікелей байланысты екені белгілі. Ал бейнелеу тәсілдері тілімізде сан алуан. Тіліміздің көркемдегіш тәсілдері негізінен көркем әдебиет тіліне тән. Көркем шығарма тілінде сөз өзінің барлық баяу – нышанымен, сыр-сипатымен, құпия астарымен, құдірет-қасиетімен көрінеді. Метафора, метонимия, синекдоха, теңеу, эпитет, поэтикалық тіркестер, мақал-мәтелдер және тұрақты тіркестер айтылайын деген ойды анық беру, баяндап отырған әлеуметтік шындықтың шынайы көрінісін ашық көрсету сөйлеушінің негізгі қаруы.

Мәселен, «Жел соқты, қар жауып, боран болды» деп айтуда ешбір әсер жоқ. Ал сөз зергерлерінің қолдануында сөз әдеттегі қызметінен басқа күйге көшіп, тосын құбылысқа тап болады. Мұндай қолданыстың әсері айрықша болып, шығарма тіліне шырай беріп отырады. «Боран үскіріп соғып тұр. Асау жел ащы күйінен жаңылған жоқ, ойнақ салып ысқырып тұр. Аң, дала меңіреу болып түкіруде. Қайғысы сары бел борап әкеліп тұрған ақ киімін қымтай түсіп, жата берді». (М.Әуезов)

Мұнда асау сөзінің ерекше сипат алғандығын бірден аңғаруға болады. Сондай-ақ сөз арасында бір бірімізге сары бел киімін қымтады десек, жансызға жан бітіріп болмысы нақты, дәл бейнелеудің айрықша тәсілі.

Сөз мағыналарының ауысуы, келтірінді мағынада жұмсалуы әр түрлі тәсілдер арқылы жүзеге асады. Сөздің ауыспалы мағынада қолдануы метафора, метонимия және сенекдоха тәсілдері арқылы жасалады. Енді осы тәсілдерге қысқаша тоқталайық.

1. Метафора тәсілі арқылы атаудың ауысу белгіленген заттардың тұлға, түс, қимыл ерекшелігінің ұқсастығына негізделеді. Метафора – грек тілінде metaphora «ауысу» деген мағынаны білдіреді. Белгілерінің ұқсастығына қарай бір заттың не құбылыстың басқа бір заттың не құбылыстың атауымен атауының негізінде сөз мағынасының ауысуы метафора деп аталады. Метафора құбылысының сөздің мағынасынан орын тепкені және әбден үйреншікті болып кеткені соншалық, метафораның негізінде туған қосымша мағынасының көп жағдайында туынды, келтірінді мағына екені бірден аңғарыла бермейді. Мысалы, істің төркіні, мәселенің төркіні, сөздің төркіні дегендердің төркін мен қыздың төркіні дегендегі төркін сөзін салыстырсақ, соңғы мысалда бұл сөз «қыздың ата-анасы, туған-туыстары» дегенді білдіреді де, алдыңғы мысалда «түп негізгі, тегі, мәнісі, сыры» дегенді білдіреді.

2. Метонимия. Бір заттың немесе құбылыстың атауының екінші затқа не құбылысқа олардың өзара іргелестігі, шектестігі негізінде атау болып ауысуы, осыған орай, сөздің ауыспалы мағынада жұмсалуы метонимия деп аталады. Метонимия – грек тілінде metanymia «атын өзгерту, қайта ат қою» деген мағынаны білдіреді. Мысалы, үйі мәз боп, қой сойды, шүйіншіге шапқанға (Абай) деген сөйлемдегі үй деген сөз өзінің негізгі мағынасы «баспана» дегенді емес, бір үйдің адамдары, үй іші, отбасы дегенді білдіреді. Дәрі қосқан аяқты ішкеннен соң, Әзім барып жығылды шалқасынан... (Абай) Бұл сөйлемде аяқ сөзі «ыдыс» дегенді емес, «сусын» деген мағынаны білдіреді.

3. Синекдоха. Бүтіннің орнына бөлшекті, жалпының орнына жалқыны, үлкеннің орнына кішіні қолданудың негізінде сөз мағынасының ауысуы синекдоха деп аталады. Мысалы, кейде, отбасыңда неше жан бар? – деудің орнына басың нешеу? дейміз. Бұл арада бас сөзі бөлшек ретінде (адамның дене мүшесі) бүтіннің орнына қолданып тұр. Синекдоха грек тілінің synecdoche «бірге жобалап түсіну» деген сөзден жасалған термин. Кейде мал дегеннің орнына тұяқ «бөлшек ретінде» сөзі қолданылады. Мысалы, төрт-бес тұяғымыз бар дегендегі тұяқ сөзі малдың тұяғы деген тіркестегі өзінің негізгі мағынасынан алшақтап, басқа бір мағынаны – «мал» дегенді білдіреді.

4. Теңеу де зат пен құбылыстың біріне бірінің ұқсастығына қарай сөздер алмасады. Мысалы,

Ажарың ашық екен атқан таңдай,

Нұрлы екен екі көзің жаққан шамдай,

Апаңнан сені туған айналайын,

Күлімкөз, оймақ ауыз, жазық маңдай. (Сегізсері)

5. Эпитет. Бір заттың, не бір құбылыстың айырықша сипатын, сапасын анықтау

үшін қолданылатын бейнелі сөзді эпитет деп атайды. Мысалы,

Сұр бұлт түсі суық қаптайды аспан,

Күз болып, дымқыл тұман жерді басқан. (Абай)

Күздің күні көк әлемін торлаған бұлт жазғы бұлттан өзгеше сұр бұлт жай сұр

бұлт емес, түсі суық сұр бұлт. Күздің айнымас тағы бір серігі – тұман, бұл

жай тұман емес, дымқыл тұман. Ұлы ақын күздің басқа жыл мезгілінен

айырмашылығын ашық, айқын таныту үшін осындай анықтауыш сөздерді

әдейі қолданып отыр.

Қорыта айтқанда, сөз ауыспалы, келтірінді мағынады қолданылуы арқылы мағыналық жақтан түрленіп, өзгеріп отырады. Айтайын деген ойды образды да әсерлі беруге икемді болады. Міне, сондықтан сөйлеуші (жазушы) өз сөзінде тілдің лексикасындағы көптеген сөздердің келтірінді, образды мағыналарды суреттеудің ең ұтымды құралы ретінде пайдаланады.

№ 19-20 Лекция

Лекцияның тақырыбы: Тіл мәдениеті және грамматика.

Лекцияның мақсаты: Грамматикалық тәсілдерді пайдалану өрнегін таныту.

Лекция сұрақтары: - Грамматикалық құрылыстың қызметін ата.

- Грамматикалық нормадан жөнді ауытқу.

- Грамматикалық нормадан жөнсіз ауытқу.

Өз бетінше дайындық үшін бақылау сұрақтары :

- Көркем әдебиеттен грамматикалық нормаға жатпайтын тілдік бірліктерге мысалдар жинау.

- Морфологиялық тұлғаларды талғай біл

Әдебиет:

Болғанбаев Ә. Тіл және шеберлік. Жинақ: Өнер алды – қызыл тіл. А.,1986, 153-170.

Нұрханов С. Тіркес және оның түрлері. «Қазақстан мектебі» № 12, 1965ж.

Нұрханов С. Тіл арқылы қатынас және тың тіркестер. Жинақ: Сөз өнері. А., 1978, 104-116-беттер.

Әшіров р. Газет тілінде ұшырасатын кейбір сөз тіркестері жөнінде. Жинақ: Тіл мәдениеті және баспасөз. А., 1972, 114-124-беттер.

Исаев С.М. Қазақтың баспасөз тілінің дамуы. А., 1983, 160-164-беттер.

6. Балақаев М., Серғалиев М. Қазақ тілінің мәдениеті А, 2004.

Жоспары:

1. Сөз тіркесімділігі, оның мәні мен қасиеті.

2. Лексикалық түйдек.

3. Грамматикалық тіркестер.

4. «Жаңа» тіркестер.

5. Сөйлем-ойды тиянақты етіп тұратын тұлға.

Ойды білдіру, қарым-қатынас жасау себепші болатын басты синтаксистік амал, ең кіші тілдің единица сөйлем болса, сөз тіркесі-сол сөйлем жасаудың материалы.

Сөйлем құрауға негіз болатын сөздер бір-бірімен белгілі бір амал-тәсілдер арқылы байланысакды. Балық өмірі суда болатындай, сөз бен сөз тіркесінің өмірі сөйлем құрамында көрінеді. Сөз сөз тіркесінің құрамында, сөз тіркестері сөйлемнің құрамына еніп, ой-пікір тұтастығын құрастыра қатысады.

Егер сөйлем адам ойын білдірудің негізгі формасы болса, сөз тіркесі, сөз-сөйлем құраудың материалдары.

Сөз, негізінде, дараланған ұғымды білдіреді. Олар қажеттігіне қарай өзара тіркеседі, тіркесу арқылы сөйлемге енеді. Осыдан келіп сөздердің өзара тіркесе алу қабілеттігі олардың ең басты грамматикалық қасиетінің бірі болып есептеледі.

Сөздердің өзара тіркесу қабілеттілігі әрбір грамматикалық топтағы сөздердің мағыналық және грамматикалық ерекшеліктеріне негізделеді. Оның үстіне тіркескен сөздер тобының санасы әр алуан болады. Мысалы, екі кейде одан да көп сөздер тіркесіп бір лексикалық түйдек жасалады ( ақ қайың, боз торғай, кетіп бара жатыр); кейде екі не одан да көп сөз тіркесі синтаксистік тізбек жасайды ( қарлы тау, желсіз түн, жыл сайын көріну, соған бола келу т.б.).

Лексикалы және басқа түйдекті тіркестер «сөз тіркесі» деген категорияға жатпайды. Лексика – грамматикалық мағыналары айқын сөздердің біріне-бірі сабақтаса байланысып барып жасалған синтаксистік тобы ғана сөз тіркесі деп есептелінеді. Сөз тіркесінің өзіне тән мынадай белгілері бар.

1. Сөз тіркесінің құрамында кемінде толық мағыналы екі сөз болады.

2. Ол сөздердің бірі екіншісімен сабақтаса байланысады.

3. Тіркескен сөздер анықтауыштық, толықтауыштық, пысықтауыштық қатынаста болады. Осындай, синтаксистік қатынас тек толық мағыналы сөздердің сабақтаса байланысы нәтижесінде пайда болады. Басқаша айтқанда, лексика-грамматикалық дербестігі бар сөздерден басыңқы-бағыныңқы сөз тіркесі жасалғанда, ол сөздердің бұрынғы мағыналары өзгеріп, жаңа лексикалық мағына пайда болмайды. Мүшелік қарым-қатынасты білдіретін қосымша грамматикалық (мысалы: анықтауыштық, пысықтауыштық, толықтауыштық) мағына пайда болады.

Сонымен, кемінде толық мағыналы екі сөздің сабақтаса байланысқан тобын сөз тіркесі дейміз. Мысалы, Кең үйдің үлкен екі терезесі ашық тұр деген сөйлем мынандай сөз тіркестерінен түзілген; кең үй, екі терезе, үлкен терезе, үйдің терезесі.

Өзара тіркескен сөздің бірі екіншісін өзіне бағындырып тұрады. Сондықтан сөз тіркестері сабақтаса байланысқан екі сыңардан құралады: бірі басыңқы сыңары, екіншісі бағыныңқы сыңары. Мысалы: Жаздың көркі енеді жыл құсымен (Абай) дегенде екі сөз тіркесі бар: 1. Жаздың (бағыныңқы) көркі (басыңқы)

2. Жыл құсымен (бағыныңқы) енеді (басыңқы)

Сөйлеген сөз айтылатын ой түсінікті де айшықты болу үшін сөйлемдегі әрбір сөз, әрбір сөз тіркесі мінсіз құрылуы тиіс. Олай болмаса ой күңгірттеніп, оқу оқырманды (тыңдаушыны) жалықтырып жібереді. Сөзіміз дәлелді болу үшін Әбіш Кекілбаевтің «Елең-алаң» романынан сәтсіз құрылған сөз тіркестерін мысал келтірейік. Ақыл ит қашақ аттай шығынып кеткен. Бұл сөйлемдегі ақыл ит деп қолдану еш қисынға келмейді. Ат қашақ емес, қашаған аттай болуы керек еді, қашақ деген сөз бұқаға жанасқанымен, бұзауламайтын қысыр сиырға айтылатын сөз.

Сөз тіркестерінің құрамына өзара тіркесу қабілеті бар сөздер енеді. Кейбір кісілердің ауызекі тілінде немесе көркем әдебиетте де « терең бұрғы», « аналық қой», « аудан нүктесі», « жеңіліс тапты» сияқты тіркестер кездеседі. Мұндайлар өз сыңарын таппай тіркескен сөздер болғандықтан, стильдік қате деп есептеледі.

Жоғарыда келтірген романда өзінің қалыпты орнын таппай, адасып жүрген сөздер де ұшырасады. Мәселен, бүгінгі әдеби норма бойынша, қыс қақшаңдаған емес, қақаған болса керек еді, аула айнадай жылтырамайды-жалтырайды, жалпы дала емес- адам, бұл еркек емес, әйел деп айтылады. Сол сияқты тазыны сүйреп салмайды-қосады, қол-аяққа кісен кигізбейді-салады т.б.

Соңғы кезде тілге шорқақ , дүмбілез баяндамашылар, тіпті жазушылар жарымжан сөз тіркестерін одан құрап, оқырманның (тыңдарманның) көңілін қалдыруда. Олар өз туындыларында; « қойлар ұйықтап жатыр», «нәресте күшіктер», «ата қысқыр», «екі аузы екі құлағында» т.б. деп жататынды шығарды.

Читайте також:

<== попередня сторінка	\|	наступна сторінка ==>
Лекция №9	\|	Лекция №21-22

Не знайшли потрібну інформацію? Скористайтесь пошуком google:

Генерація сторінки за: 0.007 сек.